شرب خمر در قرآن

شرب خمر، یا همون نوشیدن مسکرات، تو قرآن کریم به صورت قطعی حرام شده و خدا تو چند مرحله این حکم رو اعلام کرده تا جامعه کم کم آمادگی پیدا کنه. اما جالبه که مجازات مشخص و حدی این کار، یعنی همون شلاق، تو خود قرآن نیومده و ریشه اش برمی گرده به سنت پیامبر و ائمه معصوم (ع). این مقاله قراره این مسیر رو با هم بررسی کنیم و ببینیم قرآن دقیقاً چی میگه.

سلام به همگی! امروز می خوایم سری بزنیم به یکی از موضوعات مهم و البته حساس توی دین ما، یعنی قضیه شرب خمر در قرآن. خُب، شاید خیلیا فکر کنن که یهو خدا دستور داده که شراب حرامه و تمام. ولی اگه یه نگاه عمیق تر به قرآن و تاریخ بندازیم، می بینیم که ماجرا یه خورده پیچیده تر و خیلی هم حکیمانه تر پیش رفته.

بحث شراب خواری از اون قدیم ندیما، همیشه یه مسئله پرچالش برای آدما بوده. از طرفی یه عده ای توش منافعی می دیدن، از طرفی هم خب ضررهاش که دیگه جای بحثی نداره. قرآن کریم هم مثل همیشه، با نگاهی دقیق و هوشمندانه به این موضوع پرداخته. تو این مقاله قراره با هم سفری به دل آیات قرآن داشته باشیم، از قبل اسلام شروع کنیم و ببینیم چطور کم کم دستورات مربوط به حرمت شراب نازل شد. می خوایم خیلی شفاف و خودمونی حرف بزنیم، تا ته ماجرا رو بفهمیم.

خمر در دنیای پیش از اسلام؛ چرا خدا به این موضوع ورود کرد؟

قبل از اینکه اصلاً بریم سراغ قرآن و ببینیم چی گفته، لازمه یه کم برگردیم عقب، به زمان جاهلیت عرب. اون موقع، شراب خواری یه جورایی جزئی از زندگی روزمره و فرهنگ عربا بود. یعنی فقط یه نوشیدنی ساده نبود، بلکه تو مهمونیا، جنگا، حتی تو شعر و ادبشون هم رد پای خمر به وضوح دیده می شد. انگار که اصلاً زندگی بدون اون یه چیزی کم داشت! مثل نمک تو غذا. اینجوری بود که اگه کسی مشروب نمی خورد، شاید حتی به چشم بقیه عجیب میومد.

خب، می دونید که وقتی یه چیزی این قدر ریشه تو فرهنگ و زندگی مردم بدوونه، کندنش از ریشه کار آسونی نیست. همون موقع هم شراب در جاهلیت باعث مشکلات زیادی می شد. از دعوا و درگیری های بی پایان گرفته تا از بین رفتن عقل و آبرو. وقتی آدم مسته، دیگه خیلی کارا ازش سر می زنه که تو حالت عادی فکرشم نمی کنه. تو اون جامعه هم که بنیان خانواده و اجتماع سست تر بود، این عواقب خیلی بیشتر خودش رو نشون می داد.

حالا فرض کنید تو همچین شرایطی، دین اسلام ظهور می کنه. دینی که اومده تا آدما رو به سمت کمال و سعادت ببره، عقل و منطق رو بالا ببره، از پلیدی ها دور کنه. خب، با همچین پدیده ریشه داری مثل خمر چطور باید برخورد می کرد؟ قطعاً نمی شد یهو گفت: آقا! از همین فردا همه شراب حرامه و تموم!. این کار ممکنه باعث مقاومت شدید می شد و حتی دین رو پس می زدن. اینجا بود که حکمت الهی وارد عمل شد و یه راهکار تدریجی و هوشمندانه رو در پیش گرفت. درست مثل یه پزشک که برای یه بیماری مزمن، یهو قوی ترین دارو رو تجویز نمی کنه، بلکه مرحله به مرحله پیش میره تا بدن بیمار آماده بشه و از بین نره.

حکایت تحریم تدریجی؛ داستان چهار مرحله ای قرآن برای ترک خمر

روش قرآن برای مبارزه با شرب خمر واقعاً یه شاهکار بود. از همون اول که چشماشون رو به دنیا باز کردن، عربا با شراب خواری بزرگ شده بودن. حالا چطوری می شد یهو این عادت رو ازشون گرفت؟ قرآن اومد و یه مسیر پله پله رو در پیش گرفت. اینجوری نبود که یهو یه چماق بگیره دستش و بگه نخیر! از الان حرامه و هر کی بخوره، مجازاتش فلان و فلان!. نه، خیلی آروم و با منطق، ذهن آدما رو آماده کرد.

چرا تدریجی؟ (حکمت یک روش حکیمانه)

شاید بپرسید خب چرا این همه مرحله؟ چرا یهو نگفت حرامه؟ ببینید، وقتی یه عادت این قدر ریشه دار باشه، مخصوصاً اگه با منافع اقتصادی و اجتماعی هم قاطی شده باشه، تغییرش خیلی سخته. اگه یه دفعه ای تحریم می شد، احتمالاً مقاومت های زیادی پیش می اومد، آدما به دین روی خوش نشون نمی دادن و حتی ممکنه کلی هرج و مرج به وجود می اومد. اسلام اومد که جامعه رو بسازه، نه اینکه با یه دستور محکم، همه چیز رو به هم بریزه.

این روش تدریجی باعث شد که هم آدما فرصت فکر کردن و پذیرفتن رو داشته باشن، هم جامعه کم کم خودش رو با این تغییر وفق بده. انگار که خدا، با صبر و حوصله تمام، مرحله به مرحله، آدم ها رو از تاریکی به سمت روشنایی هدایت کرد. این نشون دهنده اینه که دین اسلام به جنبه های روانی و اجتماعی آدما خیلی اهمیت میده و نمی خواد فقط با زور و اجبار، احکامش رو پیاده کنه.

گام اول: هشدار اولیه و اشاره به ناپسندی (سوره نحل، آیه ۶۷)

اولین جایی که قرآن به این موضوع اشاره می کنه، سوره نحل، آیه ۶۷ هست. اونجا می فرماید:

«وَمِن ثَمَرَاتِ النَّخِیلِ وَالْأَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَرًا وَرِزْقًا حَسَنًا إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَةً لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ»

یعنی: «و از میوه های درختان خرما و انگور، هم شراب مست کننده می گیرید و هم رزق نیکو؛ یقیناً در این، نشانه ای برای اندیشمندان است.»

خُب، اینجا قرآن مستقیماً نمی گه شراب حرامه. فقط یه اشاره ای می کنه به اینکه از خرما و انگور هم «سَکَر» (که همون مست کننده است) می گیرید و هم «رزق حسن» (روزی پاک و خوب). اینجا یه جورایی داره یه مقایسه انجام میده. از طرفی یه چیز خوب رو می ذاره کنار یه چیز که تو دلش ناپسندیه. این اولین اخطار و یه جورای چراغ زرد بود. یعنی به آدمایی که اهل تفکر بودن می گفت: ببینید، از یه منبع میشه دو جور چیز برداشت کرد؛ یکیش خوب و یکی دیگه مست کننده و ناپسند. کدوم رو انتخاب می کنید؟ این آیه، اولین بذر رو برای تحریم تدریجی شراب در قرآن کاشت.

گام دوم: گناهی بزرگ تر از منفعت (سوره بقره، آیه ۲۱۹)

یه مدت که گذشت و آدما یه کم با این اشاره ها آشنا شدن، نوبت گام دوم رسید. تو سوره بقره، آیه ۲۱۹، یه سؤال مستقیم از پیامبر (ص) پرسیده می شه:

«يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِمَا إِثْمٌ كَبِيرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَكْبَرُ مِن نَّفْعِهِمَا…»

که معنی اش میشه: «از تو درباره شراب و قمار می پرسند، بگو: در آن دو گناهی بزرگ و منافعی [مادی] برای مردم است؛ و گناه آن دو از نفعشان بیشتر است…»

اینجا دیگه یه پله جدی تر شد. قرآن میگه که بله، ممکنه شراب و قمار یه سری منافعی هم برای مردم داشته باشن (مثلاً برای بعضیا درآمد مالی داشت یا تو مهمونیا به ظاهر خوش می گذشت)، اما تأکید می کنه که گناه و ضررش خیلی بزرگ تر از اون منافع کوچیکه. واژه اثم کبیر (گناه بزرگ) اینجا یه هشدار جدیه. یعنی داره با دلیل و منطق به آدما میگه که حواستون باشه، این چیزی که به ظاهر بهتون حال میده، باطناً کلی گناه و ضرر داره. این آیه، آگاهی مردم رو نسبت به مضرات خمر در قرآن خیلی بالا برد.

گام سوم: نهی از نماز در حال مستی (سوره نساء، آیه ۴۳)

بعد از اینکه آدما فهمیدن ضرر شراب بیشتر از نفعشه، نوبت گام سوم رسید. تو سوره نساء، آیه ۴۳، یه دستور صریح تر داده شد:

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنتُمْ سُكَارَىٰ حَتَّىٰ تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ…»

یعنی: «ای کسانی که ایمان آورده اید! در حالی که مست هستید به نماز نزدیک نشوید، تا بدانید چه می گویید…»

این آیه خیلی مهمه. چرا؟ چون نماز تو دین اسلام، یه جایگاه خیلی ویژه ای داره. اینجا خدا داره میگه موقع نماز نباید مست باشید. این دستور یه جورایی آدما رو تو تنگنا قرار میداد. چون نماز پنج وعده تو روزه و شب خونده میشه. اگه هر بار قرار باشه قبلش مستی از سرت بپره، خب کی دیگه می تونه همیشه مست باشه؟ این آیه عملاً باعث شد که مصرف شراب برای خیلی ها کم بشه، چون مجبور بودن خودشون رو برای نماز هوشیار نگه دارن. این محدودیت، یه زمینه ذهنی قوی برای ترک کامل ایجاد کرد و نشون داد که مسکر در قرآن جایی در عبادات نداره.

گام چهارم و نهایی: فرمان قطعی دوری از پلیدی (سوره مائده، آیه ۹۰ و ۹۱)

حالا دیگه ذهن مردم آماده شده بود. سه مرحله قبلی، کار خودش رو کرده بود و اکثر مسلمان ها فهمیده بودن که شراب چیز خوبی نیست. اینجا بود که فرمان نهایی و قاطع از راه رسید. تو سوره مائده، آیات ۹۰ و ۹۱، دیگه هیچ جای شک و شبهه ای باقی نموند:

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِّنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»

«إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَن يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَن ذِكْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلَاةِ فَهَلْ أَنتُم مُّنتَهُونَ»

یعنی آیه ۹۰ میگه: «ای کسانی که ایمان آورده اید! شراب و قمار و بت ها و تیرهای قرعه [برای بخت آزمایی]، پلید و از عمل شیطانند، پس از آنها دوری کنید تا رستگار شوید.»

و آیه ۹۱ هم می فرماید: «شیطان می خواهد بوسیله شراب و قمار، میان شما دشمنی و کینه ایجاد کند و شما را از یاد خدا و از نماز باز دارد. آیا [با این همه دلیل] دست برمی دارید؟»

اینجا دیگه تکلیف حکم شراب خواری در قرآن کاملاً مشخص شد. کلمات رجس (پلیدی)، عمل الشیطان (عمل شیطان) و دستور قاطع فاجتنبوه (پس از آن دوری کنید) نشون میده که دیگه هیچ راه برگشتی نیست. شراب هم ردیف بت پرستی و قمار قرار گرفته و به عنوان یه عمل شیطانی و پلید معرفی میشه. بعدش هم با اون سوال انکاری فهل أنتم منتهون (آیا [با این همه دلیل] دست برمی دارید؟)، از مردم می خواد که دیگه این ماجرا رو تموم کنن. اینجا بود که تحریم قطعی و کامل شراب اعلام شد و مسلمانان دیگه جایی برای تردید نداشتند.

مجازات شرب خمر در قرآن؛ آیا حد شرعی در کلام خدا آمده است؟

حالا که فهمیدیم حرمت شراب تو قرآن چقدر قطعی و محکم بیان شده، یه سوال مهم پیش میاد: آیا قرآن برای این کار، مجازات مشخصی هم گفته؟ یعنی مثلاً مثل بعضی از گناهان دیگه، مثل زنا یا قذف (تهمت زنا)، برای شراب خواری هم حدی تعیین کرده؟

قرآن و سکوت درباره حد خاص

اگه با دقت آیات مربوط به شرب خمر در قرآن رو بررسی کنیم، می بینیم که قرآن به شدت این کار رو نهی و پلید دونسته، ولی جالبه که هیچ جا به صورت صریح و مستقیم، مجازات حدی خاصی برای اون تعیین نکرده. مثلاً، برای جرم زنا، قرآن تو سوره نور، آیه ۲ خیلی واضح میگه: «الزَّانِيَةُ وَالزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ…» یعنی: «به هر یک از زن و مرد زناکار، صد تازیانه بزنید…». یا برای قذف، هشتاد ضربه شلاق رو تعیین می کنه.

اما برای شرب خمر، با اینکه همه جا ازش بد گفته و پلید دونسته، صحبتی از تعداد شلاق یا نوع مجازات نکرده. این یه نکته خیلی مهمه که خیلیا ممکنه ندونن یا بهش دقت نکنن. قرآن حرمت رو بیان کرده، ولی مجازات حدی رو نه. این عدم تصریح در قرآن، باعث شده که منبع اصلی مجازات شرب خمر در فقه اسلامی، از جای دیگری تأمین شود.

ریشه مجازات حدی: از سنت تا اجماع فقها

خُب، اگه قرآن مجازاتی رو نگفته، پس این ۸۰ ضربه شلاق که الان تو قوانین ما هم هست، از کجا اومده؟ جوابش ساده است: از سنت پیامبر اکرم (ص) و روایات ائمه اطهار (ع).

ببینید، تو اسلام، بعد از قرآن، سنت (گفتار، کردار و تأییدات پیامبر و ائمه) مهم ترین منبع احکامه. روایات زیادی از پیامبر (ص) و امامان معصوم (ع) داریم که نشون میده برای شرب خمر، مجازات ۸۰ ضربه شلاق رو در نظر گرفتن. این مجازات، به دلیل تکرار و تأکیدش تو سنت و همین طور اجماع و اتفاق نظر همه فقهای شیعه و سنی، به عنوان حد شرعی شناخته شده.

کلمه حد تو فقه یعنی یه مجازاتی که مقدارش مشخصه و تغییر ناپذیره و کسی نمیتونه کم و زیادش کنه. در مقابلش تعزیر رو داریم که مجازاتش رو قاضی با توجه به شرایط مجرم و جرم تعیین می کنه. پس درسته که قرآن و الکل رو حرام دونسته، اما مجازات حدی اش از منابع فقهی و روایی گرفته شده و نه از خود آیات قرآن.

نگاهی گذرا به قوانین ایران: از فقه تا مجازات عملی

حالا که فهمیدیم شرب خمر از دید قرآن حرامه و مجازاتش هم از سنت اومده، بیایید یه نگاه کوتاهی به قوانین کشور خودمون، ایران، بندازیم. البته قرار نیست وارد جزئیات حقوقی بشیم، فقط یه اشاره کلی می کنیم تا درک بهتری داشته باشید.

تعریف فقهی خمر و مسکرات

تو فقه اسلامی، خمر به هر مایع مست کننده ای گفته میشه، فرقی هم نمی کنه از چی درست شده باشه؛ انگور باشه، خرما باشه، یا هر چیز دیگه. مهم خاصیت مست کنندگی اونه. حتی اگه یه مقدار خیلی کم ازش مصرف بشه که آدم رو مست نکنه، باز هم حرام و مشمول حکم شرب خمر میشه. یعنی آبجو (فقاع) هم از نظر فقهی و قانونی، حکم خمر رو داره، حتی اگه مستی آور نباشه. دلیلش هم روایاتی هست که اون رو جزء مسکرات به حساب میاره.

مجازات در قانون ایران و راه های اثبات

تو ایران، قانون مجازات اسلامی، شرب خمر رو جرم میدونه و مجازات حدی برای اون تعیین کرده. طبق ماده ۲۶۵ قانون مجازات اسلامی، مجازات حدی شرب خمر، ۸۰ ضربه شلاقه. علاوه بر این، اگه کسی آشکارا تو ملاءعام مشروب بخوره، علاوه بر شلاق، ممکنه به حبس تعزیری هم محکوم بشه.

حالا چطوری ثابت میشه که کسی شراب خورده؟ سه تا راه اصلی برای اثبات جرم شرب خمر وجود داره:

1. اقرار: اگه خود فرد دوبار تو دادگاه اقرار کنه که شراب خورده.
2. شهادت: اگه دو تا مرد عادل شهادت بدن که اون فرد شراب خورده.
3. علم قاضی: اگه قاضی از روی قرائن و شواهد، به این نتیجه برسه که فرد مرتکب این جرم شده.

این سه تا راه، از نظر فقهی و قانونی برای اثبات خیلی از جرایم حدی کاربرد دارن.

وضعیت غیرمسلمانان در جامعه اسلامی

شاید براتون سوال پیش بیاد که خب اگه یه غیرمسلمون تو جامعه ما مشروب بخوره، حکمش چیه؟ بالاخره تو دین اونا ممکنه شراب حرام نباشه. اینجا قانون ما میگه که اگه یه غیرمسلمون، تو جامعه اسلامی آشکارا و در دید عموم مردم مشروب بخوره، به همون مجازات حدی (۸۰ ضربه شلاق) محکوم میشه. چرا؟ چون این کار به نظم عمومی و شئون جامعه اسلامی لطمه می زنه و جنبه تظاهر به عمل حرام پیدا می کنه. اما اگه تو خلوت خودش یا جایی که کسی نمی بینه مشروب بخوره و تظاهری به اون نکنه، مجازاتی براش در نظر گرفته نمیشه.

نتیجه گیری: جمع بندی احکام قرآنی و فقهی شرب خمر

خب، رسیدیم به آخر داستانمون. همونطور که با هم بررسی کردیم، شرب خمر در قرآن یه ماجرای چند مرحله ای و حکیمانه بوده. قرآن کریم با یه نگاه عمیق و تدریجی، از اشاره های اولیه و هشدارها شروع کرد، بعد از گناه بزرگ تر بودن ضررها گفت، بعد نماز رو از مستی منع کرد و در نهایت، به صورت قطعی و بدون هیچ تردیدی، شراب رو به عنوان یه عمل شیطانی و پلید اعلام کرد و دستور به دوری ازش داد.

پس، حرمت قطعی و غیرقابل انکار شرب خمر تو قرآن کاملاً مشخصه و جای هیچ بحثی نداره. اما نکته کلیدی اینجاست که اگهچه قرآن این کار رو به شدت تحریم کرده، ولی هیچ مجازات حدی مشخصی رو تو آیات خودش برای اون تعیین نکرده. این مجازات ۸۰ ضربه شلاق که امروز تو قوانین ما هم هست، ریشه اش برمی گرده به سنت پیامبر (ص) و ائمه معصوم (ع) و اجماع فقها.

فلسفه کلی اسلام تو این زمینه، حفظ عقل و جان و مال و نسل انسانه. شراب خواری تمام این ارزش ها رو به خطر میندازه. عقل رو مختل می کنه، ممکنه به جان آدم آسیب بزنه، مال رو به هدر میده و حتی ممکنه به نسل آینده ضرر برسونه. به همین خاطر، اسلام با این پدیده به صورت جدی برخورد کرده تا جامعه ای سالم تر و عاقل تر داشته باشیم.

امیدوارم این مقاله بهتون کمک کرده باشه تا درک عمیق تر و شفاف تری از جایگاه شرب خمر در قرآن و ریشه های احکامش پیدا کنید. تا یه مقاله دیگه، فعلاً!