قانون اعسار از هزینه دادرسی

اگر توان مالی کافی برای پرداخت هزینه های دادگاه را ندارید، قانون اعسار از هزینه دادرسی راهکاری است تا از معافیت موقت یا کامل این هزینه ها بهره مند شوید و حق و حقوق تان را پیگیری کنید. این قانون کمک می کند تا هیچ کس به خاطر مشکلات مالی از عدالت محروم نماند و دسترسی به دادگاه برای همه باز باشد. شاید بارها این دغدغه برایتان پیش آمده باشد که چطور می توانید وقتی پول کافی ندارید، حق و حقوقتان را از طریق دادگاه پیگیری کنید و نگران هزینه های سنگین دادرسی نباشید؟ دقیقاً همینجاست که مفهوم اعسار از هزینه دادرسی مثل یک فرشته نجات وارد ماجرا می شود. این امکان قانونی به شما اجازه می دهد تا بدون نگرانی از بار مالی، به دادگاه مراجعه کرده و از حق خود دفاع کنید. در ادامه این مقاله، قرار است صفر تا صد این موضوع را با هم بررسی کنیم تا شما هم بتوانید با آگاهی کامل، این مسیر را طی کنید.

دسترسی به عدالت برای همگان؛ ضرورت اعسار از هزینه دادرسی

تصور کنید حقی از شما پایمال شده، یا مجبورید برای دفاع از خودتان به دادگاه مراجعه کنید. اما یک مشکل بزرگ سر راهتان قرار می گیرد: هزینه های دادرسی! از هزینه تمبر دادخواست گرفته تا حق الوکاله وکیل و دستمزد کارشناس، همه اینها می توانند حسابی کمرشکن باشند. اینجاست که خیلی ها ممکن است به خاطر نداشتن پول کافی، کلاً از خیر پیگیری حق شان بگذرند و این یعنی تضییع عدالت. اما خوشبختانه، قانون گذار ما به فکر این روزها هم بوده و راهکاری به اسم «اعسار از هزینه دادرسی» را پیش بینی کرده است. این راهکار، مثل یک پل ارتباطی عمل می کند بین کسانی که دنبال حقشان هستند و رسیدن به عدالت، حتی اگر دستشان خالی باشد.

هدف این قانون این است که هیچ کس به خاطر تنگدستی، از دسترسی به دادگاه و دفاع از حقوقش محروم نماند. در واقع، این یک گام مهم برای تضمین عدالت اجتماعی است. قرار است در این راهنمای جامع، قدم به قدم با هم جلو برویم؛ از تعریف ساده اعسار گرفته تا شرایط و مدارک لازم برای درخواست آن، مراحل رسیدگی در دادگاه و حتی نکات ریز و درشتی که شاید کمتر کسی به شما بگوید. پس اگر شما هم جزو آن دسته از آدم ها هستید که دغدغه هزینه های دادگاه را دارید، تا آخر این مطلب با ما باشید تا با خیال راحت تر قدم در این مسیر بگذارید.

اعسار از هزینه دادرسی چیست؟ تعریف، مفهوم و مبانی قانونی

اول از همه، بیایید ببینیم اصلاً اعسار چیست و این واژه در دنیای حقوق چه معنایی دارد. کلمه «اعسار» در لغت به معنی تنگدستی و ناتوانی در پرداخت است. از نظر حقوقی هم تقریباً همین معنی را می دهد؛ یعنی وقتی یک نفر به هر دلیلی، قادر به پرداخت هزینه های دادرسی اش نیست. این ناتوانی می تواند موقتی باشد، یعنی فعلاً ندارد ولی بعداً ممکن است وضعیتش بهتر شود، یا دائمی تر باشد که کلاً دارایی اش کفاف نمی دهد.

تعریف لغوی و حقوقی اعسار

وقتی در مورد اعسار از هزینه دادرسی حرف می زنیم، یعنی فردی که قصد شکایت یا دفاع در دادگاه را دارد، اما پول کافی برای پرداخت هزینه های مربوط به دادگاه را ندارد. قانون ما هم در ماده 504 قانون آیین دادرسی مدنی، خیلی واضح این موضوع را تعریف کرده است:

معسر از هزینه دادرسی کسی است که به واسطه عدم کفایت دارایی یا عدم دسترسی به مال خود به طور موقت قادر به تادیه آن نیست.

حالا این یعنی چی؟ یعنی اگر شما یا پول و دارایی کافی برای پرداخت هزینه های دادگاه را ندارید، یا اینکه دارایی دارید ولی به هر دلیلی نمی توانید فعلاً به آن دسترسی پیدا کنید (مثلاً پولتان در یک حساب بانکی بلوکه شده یا مالی دارید که به سرعت قابل تبدیل به پول نیست)، می توانید درخواست اعسار بدهید. مهم این است که این ناتوانی فعلاً وجود داشته باشد.

تفاوت های کلیدی اعسار از هزینه دادرسی با اعسار از پرداخت محکوم به

اینجا یک نکته خیلی مهم وجود دارد که خیلی ها ممکن است اشتباه بگیرند: تفاوت بین «اعسار از هزینه دادرسی» و «اعسار از پرداخت محکوم به». بیایید راحت تر توضیح بدهم:

• اعسار از هزینه دادرسی: این همان موضوع اصلی بحث ماست. شما قبل از اینکه اصلاً دادگاه شروع به رسیدگی کند یا در طول مراحل اولیه رسیدگی، می گویید که پول ندارم هزینه های دادگاه را بپردازم. اگر دادگاه قبول کند، از پرداخت این هزینه ها معاف می شوید تا بتوانید پرونده تان را پیش ببرید.
• اعسار از پرداخت محکوم به: این یکی فرق می کند. فرض کنید در یک پرونده، دادگاه شما را محکوم کرده که مبلغی پول به طرف مقابل بپردازید (مثلاً ده میلیون تومان). حالا شما این پول را ندارید که بپردازید. در این حالت، شما می توانید دادخواست اعسار از پرداخت محکوم به بدهید. یعنی از دادگاه می خواهید که به شما اجازه بدهد این پول را به صورت قسطی یا با تأخیر بپردازید. پس می بینید که این دو تا با هم فرق دارند؛ یکی مربوط به هزینه های خود دادگاه است و دیگری مربوط به پولی که دادگاه حکم به پرداختش داده است.

معسر از هزینه دادرسی کیست؟

حالا سوال اصلی اینجاست که چه کسی واقعاً «معسر» محسوب می شود؟ خب، قانون دو شرط اصلی را برای این موضوع در نظر گرفته است:

1. عدم کفایت دارایی: یعنی کل دارایی و اموال شما به اندازه ای نباشد که بتوانید هزینه های دادرسی را بپردازید. اینجا منظورمان دارایی هایی است که قابل نقد شدن و تبدیل به پول هستند.
2. عدم دسترسی موقت به مال: شاید شما اموالی داشته باشید (مثلاً یک خانه، یا زمینی) اما در حال حاضر نتوانید آن را به سرعت بفروشید و پولش را نقد کنید تا هزینه دادرسی را بپردازید. این حالت هم می تواند دلیلی برای اعسار باشد.

نکته مهم این است که برای اثبات این موارد، شما باید مدارک و شواهدی ارائه دهید که واقعاً نشان دهد وضعیت مالی تان طوری نیست که بتوانید از پس هزینه ها بربیایید. این اثبات بر عهده خود شماست که درخواست اعسار داده اید.

مفهوم مستثنیات دین و نقش آن در تعیین وضعیت اعسار

وقتی در مورد دارایی صحبت می کنیم، یک مفهوم خیلی مهم وجود دارد به نام «مستثنیات دین». اینها اموالی هستند که حتی اگر شما بدهکار باشید یا معسر محسوب شوید، دادگاه نمی تواند آنها را از شما بگیرد تا بدهی هایتان را پرداخت کنید. این اموال برای حفظ حداقل زندگی آبرومندانه شما و خانواده تان ضروری هستند. مثلاً:

• مسکن مورد نیاز شما و افراد تحت تکفل تان (که در شأن شما باشد).
• وسایل و اثاثیه ضروری زندگی (مثل یخچال، تلویزیون، گاز و…).
• ابزار و وسایل کار و امرار معاش (مثلاً اگر راننده هستید، ماشینتان می تواند جزو مستثنیات دین باشد).
• مقدار مشخصی از وجه نقد یا مواد غذایی برای گذران زندگی.
• تلفن و موبایل شخصی.

پس وقتی دادگاه می خواهد وضعیت اعسار شما را بررسی کند، این مستثنیات دین را جزو دارایی هایی که باید برای پرداخت هزینه دادرسی بفروشید، به حساب نمی آورد. این یعنی شما حتی اگر این اموال را هم داشته باشید، باز هم ممکن است معسر شناخته شوید، چون این اموال برای زندگی ضروری شما هستند و نباید فروخته شوند.

هزینه های دادرسی؛ چه مواردی مشمول اعسار می شوند؟

حالا که فهمیدیم اعسار چیست، بیایید ببینیم دقیقاً چه هزینه هایی شامل این معافیت می شوند. هزینه های دادرسی، یک سبد بزرگ از انواع پرداخت هاست که شما از همان اول که تصمیم می گیرید یک دعوا را مطرح کنید، تا زمانی که حکمی اجرا می شود، باید با آنها دست و پنجه نرم کنید. اما خبر خوب این است که خیلی از این هزینه ها می توانند مشمول اعسار شوند.

انواع هزینه های دادرسی

به طور کلی، این هزینه ها شامل موارد زیر می شوند:

• هزینه برگه های قضایی: این مورد شاید آشناترین نوع هزینه باشد. وقتی دادخواست می دهید، چه در مرحله بدوی (اولیه)، چه تجدیدنظر و چه فرجام خواهی، باید تمبرهای خاصی روی دادخواستتان بچسبانید یا مبلغی را به حساب دادگستری واریز کنید. این هزینه ها بر اساس تعرفه های مشخصی تعیین می شوند و جزو اصلی ترین هزینه های دادرسی هستند که می تواند مشمول اعسار شود.
• هزینه های کارشناسی و هیئت کارشناسان: گاهی اوقات برای اینکه دادگاه بتواند درست تصمیم بگیرد، لازم است از نظر یک کارشناس (مثلاً کارشناس خط، کارشناس ساختمان، کارشناس حسابداری و…) استفاده کند. این کارشناسان بابت کارشان دستمزد می گیرند که این دستمزد هم جزو هزینه های دادرسی محسوب می شود و متقاضی آن باید آن را بپردازد. اگر این هزینه ها هم زیاد باشد، معسر می تواند از پرداخت آن معاف شود.
• هزینه های معاینه محلی و تحقیق: در برخی دعاوی، دادگاه ممکن است نیاز داشته باشد که خودش یا نماینده اش از محل مورد اختلاف بازدید کند و تحقیقات لازم را انجام دهد. این معاینه محلی و تحقیق هم هزینه هایی دارد که می تواند شامل اعسار شود.
• هزینه های اجرای حکم: بعد از اینکه دادگاه حکم نهایی را صادر کرد و شما برنده شدید، برای اینکه حکم اجرا شود (مثلاً مالی به شما پس داده شود یا ملکی تخلیه شود)، باز هم هزینه هایی وجود دارد که به آن «هزینه اجرای حکم» می گویند. البته باید دقت کرد که اعسار از هزینه دادرسی معمولاً شامل این مورد به صورت مستقیم نمی شود و برای معافیت از هزینه اجرای حکم، باید درخواست جداگانه ای مطرح کرد که آن هم نوعی اعسار از پرداخت محکوم به محسوب می شود.
• حق الوکاله وکیل (امکان استفاده از وکیل معاضدتی): حق الوکاله وکیل هم می تواند بخش زیادی از هزینه های دادرسی را تشکیل دهد. اگر شما معسر شناخته شوید، علاوه بر معافیت از هزینه های دادگاه، می توانید از حق داشتن وکیل معاضدتی (وکیلی که به صورت رایگان یا با هزینه بسیار کم به شما کمک می کند) هم بهره مند شوید. این خودش یک کمک بزرگ برای دسترسی به عدالت است.

موارد استثناء: هزینه هایی که معمولاً شامل اعسار نمی شوند

البته باید بدانید که هر نوع هزینه ای هم مشمول اعسار نمی شود. مثلاً هزینه های جانبی و غیرمستقیمی که شما برای پرونده تان متحمل می شوید، مانند هزینه رفت و آمد به دادگاه، کپی گرفتن از مدارک زیاد، یا هزینه های مشاوره حقوقی اولیه که خارج از چارچوب وکیل معاضدتی باشد، معمولاً جزو هزینه های دادرسی که شامل اعسار می شوند، به حساب نمی آیند.

گام به گام: شرایط و مراحل درخواست اعسار از هزینه دادرسی

حالا که با کلیات و هزینه ها آشنا شدید، وقت آن است که وارد جزئیات شویم و ببینیم برای درخواست اعسار، دقیقاً باید چکار کنیم. این فرآیند چند مرحله مهم دارد که باید با دقت طی شود.

الف) دادگاه صالح برای رسیدگی به اعسار

اولین قدم این است که بدانید دادخواست اعسار خودتان را باید به کدام دادگاه بدهید. قانون در این مورد تکلیف را روشن کرده است:

«دادگاه صالح برای رسیدگی به دادخواست اعسار، همان دادگاهی است که صلاحیت رسیدگی به اصل دعوای شما را دارد.»

یعنی اگر پرونده اصلی شما در دادگاه خانواده است، دادخواست اعسار را هم باید به همان دادگاه خانواده بدهید. اگر در دادگاه عمومی حقوقی است، همانجا. البته یک استثنا هم وجود دارد: اگر شما در مراحل تجدیدنظر یا فرجام خواهی هستید، دادگاهی که رأی مورد اعتراض شما را صادر کرده، در مورد اعسار شما نظر می دهد (ماده 505 قانون آیین دادرسی مدنی).

ب) زمان طرح دادخواست اعسار

شما برای ارائه دادخواست اعسار از هزینه دادرسی، دو راه کلی پیش رو دارید:

1. همراه با دادخواست اصلی: این رایج ترین روش است. یعنی وقتی دادخواست اصلی تان (مثلاً دادخواست مطالبه وجه یا تخلیه) را به دادگاه می دهید، همزمان دادخواست اعسار از هزینه دادرسی را هم ضمیمه می کنید. مزیت این روش این است که فرآیند رسیدگی به اعسار زودتر و همزمان با شروع پرونده اصلی آغاز می شود.
2. به صورت دادخواست جداگانه: شما می توانید ابتدا دادخواست اصلی تان را بدهید و بعد از آن، در یک دادخواست جداگانه، درخواست اعسار کنید. این روش ممکن است کمی فرآیند را طولانی تر کند، اما گاهی اوقات چاره ای جز این نیست (مثلاً اگر در ابتدا فراموش کرده اید یا شرایط مالی تان بعداً بدتر شده است). به هر حال، قانون اجازه هر دو روش را داده است.

ج) مدارک لازم برای اثبات اعسار

این بخش، قلب ماجرای اعسار است! شما باید دادگاه را قانع کنید که واقعاً معسر هستید. برای این کار به مدارک محکمی نیاز دارید:

1. فرم دادخواست اعسار

شما باید یک فرم مخصوص دادخواست اعسار را به درستی و با دقت تکمیل کنید. این فرم شامل مشخصات شما، طرف مقابل، خواسته شما (اعسار از پرداخت هزینه دادرسی) و دلایل و مستندات شماست.

2. فرم صورت برداری از اموال

این فرم به شدت مهم است. شما باید در آن، تمام اموال و دارایی های منقول (مثل پول نقد، حساب بانکی، خودرو، طلا و…) و غیرمنقول (مثل ملک، زمین، آپارتمان و…) خود را به صورت دقیق و کامل لیست کنید. صداقت در اینجا حرف اول را می زند. اگر چیزی را پنهان کنید و دادگاه متوجه شود، می تواند برایتان مشکل ساز شود. حواستان به مستثنیات دین باشد که قبلاً توضیح دادیم.

3. استشهادیه کتبی شهود

یکی از مهمترین و رایج ترین راه ها برای اثبات اعسار، شهادت شهود است. شما باید استشهادیه ای کتبی (که معمولاً فرم های آماده آن وجود دارد) را تهیه کنید و حداقل دو نفر شاهد مرد، آن را امضا کنند. این شهود باید شرایط خاصی داشته باشند:

• آگاهی کامل از وضعیت مالی: شهود باید واقعاً از وضعیت مالی و زندگی شما کاملاً مطلع باشند. یعنی فقط یک آشنایی ساده کافی نیست؛ باید بدانند که شما از کجا امرار معاش می کنید، درآمدتان چقدر است و چرا نمی توانید هزینه ها را بپردازید.
• عدم قرابت درجه یک: شهود نباید از بستگان درجه یک شما باشند (مثل پدر، مادر، فرزند، همسر).
• محتوای دقیق استشهادیه: در این استشهادیه باید مشخصات کامل شما (مدعی اعسار)، شغل، وسیله امرار معاش، اینکه چرا نمی توانید هزینه دادرسی را بپردازید و مبلغ تقریبی هزینه دادرسی به طور واضح ذکر شود. همچنین شهود باید منبع اطلاعاتشان (از کجا این اطلاعات را به دست آورده اند) و مشخصات کامل خودشان (نام، نام خانوادگی، شغل، آدرس) را به طور روشن در استشهادیه بنویسند. این موارد در ماده 506 قانون آیین دادرسی مدنی تصریح شده است.
• اهمیت امضای شهود و تایید آن: امضای شهود در استشهادیه ضروری است و گاهی لازم است این امضا توسط دفترخانه اسناد رسمی یا کلانتری محل تأیید شود.

4. مدارک اثبات عدم تمکن مالی

علاوه بر موارد بالا، هر مدرکی که بتواند ناتوانی مالی شما را نشان دهد، به دردتان می خورد. این مدارک می تواند شامل موارد زیر باشد:

• فیش حقوقی: اگر شاغل هستید ولی حقوق کمی دریافت می کنید که کفاف زندگی و هزینه های دادرسی را نمی دهد، فیش حقوقی می تواند مدرک خوبی باشد.
• اجاره نامه منزل: اگر مستأجر هستید و بخش زیادی از درآمدتان صرف اجاره می شود، اجاره نامه می تواند نشان دهنده وضعیت مالی شما باشد.
• گواهی عدم تمکن مالی: گاهی اوقات از نهادهای مربوطه می توانید گواهی بگیرید که عدم تمکن مالی شما را تأیید کند.
• مدارک پزشکی: اگر خودتان یا یکی از اعضای خانواده تان بیماری صعب العلاج دارید و هزینه های درمانی بالایی متحمل می شوید، این مدارک می توانند نشان دهنده بار مالی روی دوش شما باشند.
• مدارک مربوط به بدهی ها و تعهدات مالی سنگین: اگر چک برگشتی، اقساط بانکی زیاد، یا هر نوع بدهی دیگری دارید که بار مالی سنگینی روی شماست، مدارک مربوط به آنها را ارائه دهید.
• گواهی بیکاری: اگر بیکار هستید، گواهی از اداره کار یا هر مرجع معتبر دیگر می تواند کمک کننده باشد.

یکی از چالش های اصلی در دعوای اعسار، تنظیم دقیق همین مدارک و ارائه شواهدی است که قاضی را قانع کند. اگر حس می کنید در این مرحله به کمک نیاز دارید، بهتر است با یک وکیل مشورت کنید تا مدارک را با کمترین نقص به دادگاه ارائه دهید.

استثنای خاص: کارت مددجویی کمیته امداد امام خمینی (ره) و سازمان بهزیستی کشور

اینجا یک تبصره خیلی مهم و کاربردی وجود دارد! طبق تبصره ماده 505 قانون آیین دادرسی مدنی، اگر شما جزو افراد تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی (ره) یا مددجویان مستمری بگیر سازمان بهزیستی کشور باشید، با ارائه کارت مددجویی و تاییدیه رسمی از این مراجع، کلاً از پرداخت هزینه دادرسی معاف می شوید. این خودش یک امتیاز بزرگ است و دیگر نیازی به اثبات اعسار به روش های دیگر ندارید.

روند رسیدگی به دادخواست اعسار در دادگاه

حالا که دادخواست و مدارک را آماده کردید، نوبت به فرآیند رسیدگی در دادگاه می رسد. این مراحل هم نکات خاص خودش را دارد:

وظایف مدیر دفتر

وقتی دادخواست اعسار شما به دفتر دادگاه می رسد، مدیر دفتر یک سری وظایف مشخص دارد. طبق ماده 507 قانون آیین دادرسی مدنی:

• ظرف دو روز، پرونده شما را به نظر قاضی دادگاه می رساند.
• اگر قاضی تشخیص دهد که حضور شهود شما در جلسه دادرسی لازم است، به شما اخطار می دهد تا در روز مقرر شهودتان را حاضر کنید.
• نسخه دیگر دادخواست را برای طرف مقابل دعوای اصلی ارسال می کند و تاریخ جلسه رسیدگی به اعسار را به هر دو طرف ابلاغ می نماید.

جلسه رسیدگی به اعسار

یکی از مهمترین بخش ها، همین جلسه رسیدگی است. این جلسه خارج از نوبت و قبل از رسیدگی به اصل دعوای شما تشکیل می شود. چرا قبل از دعوای اصلی؟ چون اگر اعسار شما پذیرفته نشود و نتوانید هزینه ها را پرداخت کنید، دیگر دلیلی برای رسیدگی به دعوای اصلی وجود ندارد.

• اهمیت حضور شهود در جلسه دادگاه و شهادت شفاهی: اگر شهود معرفی کرده اید، حتماً باید در این جلسه حاضر شوند. شهادت کتبی شان یک مرحله است، اما شهادت شفاهی و توضیحات آنها در مقابل قاضی، حیاتی است. قاضی ممکن است از آنها سوالاتی بپرسد تا از صحت اطلاعاتشان مطمئن شود. اگر شهود حاضر نشوند، احتمال رد اعسار شما خیلی بالاست.
• در جلسه اعسار چه بگوییم؟: این سوال خیلی از شماست. مهمترین اصل، صداقت است. شما باید وضعیت مالی تان را به طور واضح، مستدل و بدون تناقض توضیح دهید. تاکید کنید که جز مستثنیات دین (اموال ضروری زندگی تان)، هیچ مال و دارایی دیگری ندارید که بتوانید با آن هزینه ها را بپردازید. شغل، میزان درآمد (اگر دارید و کم است)، هزینه های زندگی، بدهی ها و هر دلیل دیگری که نشان دهنده ناتوانی مالی شماست را با مدارک مستند بیان کنید. از بیان اطلاعات نادرست یا اغراق آمیز خودداری کنید، چون قاضی می تواند با استعلام و تحقیق، به راحتی متوجه تناقض شود و این به ضرر شما تمام می شود.
• نقش حیاتی وکیل در جلسه اعسار: داشتن وکیل در این مرحله می تواند حسابی به کمکتان بیاید. وکیل می تواند به جای شما حرف بزند، دفاعیات حقوقی لازم را ارائه دهد، جلوی اشتباهات احتمالی شما در بیان توضیحات را بگیرد و به قاضی کمک کند تا با دید بهتری تصمیم بگیرد.

صدور رأی در خصوص اعسار

بعد از بررسی مدارک و شنیدن اظهارات، قاضی در مورد اعسار شما رأی صادر می کند. این رأی می تواند به دو شکل باشد:

• قبول اعسار: یعنی دادگاه پذیرفته که شما معسر هستید. در این صورت، از پرداخت تمام یا قسمتی از هزینه های دادرسی معاف می شوید.
• رد اعسار: یعنی دادگاه اعسار شما را نپذیرفته است. در این حالت، شما باید هزینه های دادرسی را بپردازید تا پرونده اصلی تان ادامه پیدا کند.

نکته مهم این است که رأی صادره در خصوص اعسار، چه قبول و چه رد، حضوری محسوب می شود (طبق ماده 507). یعنی حتی اگر شما یا طرف مقابل در جلسه حاضر نباشید، باز هم رأی حضوری تلقی می شود و مهلت اعتراض به آن طبق مقررات شروع می شود.

آثار و مزایای پذیرش اعسار از هزینه دادرسی

خب، فرض کنیم دادگاه به نفع شما رأی داده و اعسار شما را قبول کرده است. این خبر خیلی خوبی است و شما از مزایای مهمی بهره مند خواهید شد:

معافیت موقت از پرداخت هزینه ها

اصلی ترین و مهمترین فایده قبول اعسار، همین معافیت از پرداخت هزینه های دادرسی است. این معافیت می تواند:

• معافیت کامل یا قسمتی از هزینه دادرسی (ماده 513): دادگاه ممکن است شما را کلاً از پرداخت هزینه ها معاف کند، یا فقط قسمتی از آنها را. این بستگی به وضعیت مالی شما و نظر قاضی دارد.
• مدت و شمول معافیت: طبق ماده 508 قانون آیین دادرسی مدنی، این معافیت برای همان دعوایی است که شما درخواست اعسار داده اید و در تمام مراحل مربوط به آن دعوا (یعنی از بدوی تا تجدیدنظر و فرجام خواهی) قابل استفاده است. پس نیازی نیست برای هر مرحله دوباره درخواست اعسار بدهید.
• در دعاوی متعدد علیه یک نفر (ماده 509): اگر شما همزمان چند دعوای مختلف علیه یک نفر مطرح کرده اید و اعسار شما در یکی از این دعاوی پذیرفته شود، این حکم اعسار نسبت به بقیه دعاوی علیه همان شخص هم معتبر خواهد بود و می توانید از آن استفاده کنید. این یک تسهیل بزرگ برای افرادی است که با یک نفر اختلافات حقوقی متعددی دارند.

حق داشتن وکیل معاضدتی (ماده 513)

یکی دیگر از مزایای فوق العاده اعسار، حق داشتن وکیل معاضدتی است. یعنی اگر اعسار شما پذیرفته شود، می توانید از دادگاه درخواست کنید که یک وکیل معاضدتی به شما معرفی کند. این وکیل، به صورت رایگان یا با حق الوکاله بسیار کم (که دادگاه تعیین می کند)، پرونده شما را دنبال می کند. این موضوع واقعاً مهم است، چون داشتن یک وکیل خوب می تواند شانس موفقیت شما در پرونده را به طور چشمگیری افزایش دهد و دیگر نگران هزینه های سنگین وکیل نباشید.

برای درخواست وکیل معاضدتی، بعد از پذیرش اعسار، باید به کانون وکلای دادگستری مراجعه کنید و درخواست خود را مطرح نمایید. کانون وکلا با توجه به شرایط شما و پرونده تان، یک وکیل را به شما معرفی خواهد کرد.

موارد خاص و استثنائات در قانون اعسار از هزینه دادرسی

هر قانونی، جزئیات و استثنائات خودش را دارد. قانون اعسار هم از این قاعده مستثنی نیست. بیایید چند مورد خاص را با هم بررسی کنیم:

فوت معسر

گاهی اوقات پیش می آید که فردی که حکم اعسار گرفته است، فوت می کند. در این حالت چه اتفاقی می افتد؟

طبق ماده 510 قانون آیین دادرسی مدنی، «اگر معسر فوت شود، ورثه نمی توانند از حکم اعسار هزینه دادرسی مورث (فرد فوت شده) استفاده نمایند.» یعنی حکم اعسار یک حکم شخصی است و به ورثه منتقل نمی شود. اما نکته اینجاست که فوت مورث، مانع ادامه رسیدگی به پرونده نیست. در این شرایط، هزینه دادرسی از ورثه مطالبه می شود، مگر اینکه خود ورثه هم بتوانند اعسار خودشان را به دادگاه ثابت کنند.

خروج از اعسار (توانمند شدن معسر)

ممکن است فردی در ابتدای پرونده معسر باشد، اما در طول زمان وضعیت مالی اش بهتر شود و از اعسار خارج گردد. در این صورت چه؟

• تکلیف به پرداخت هزینه دادرسی پس از توانمند شدن (ماده 511 و 514): اگر شما در دعوای اصلی برنده شوید و از اعسار خارج گردید (مثلاً پولی به دستتان برسد)، دادگاه از شما می خواهد که هزینه دادرسی را پرداخت کنید. این وظیفه بر عهده شماست.
• تعیین مقدار و مدت پرداخت توسط دادگاه: حتی اگر به طور کامل هم از اعسار خارج نشده باشید، اما وضعیت مالی تان کمی بهتر شده باشد، دادگاه می تواند با در نظر گرفتن مبلغ هزینه دادرسی و میزان درآمد فعلی شما و هزینه های ضروری زندگی تان، مقدار و مدت زمان پرداخت هزینه دادرسی را تعیین کند. مثلاً ممکن است بگوید بخشی از هزینه ها را قسطی بپردازید. این نشان می دهد که هدف قانون گذار، فقط معافیت دائمی نیست، بلکه تسهیل دسترسی به عدالت تا زمانی که فرد واقعاً نیاز دارد.

تجار و اشخاص حقوقی

این بخش یک استثنای خیلی مهم و کاربردی دارد که باید حسابی به آن دقت کنید:

• عدم پذیرش دادخواست اعسار از تاجر (ماده 512): اگر شما تاجر باشید، دادگاه دادخواست اعسار از هزینه دادرسی شما را نمی پذیرد! چرا؟ چون قانون گذار معتقد است تاجرها (کسانی که شغلشان تجارت است و فعالیت های تجاری می کنند) وقتی از لحاظ مالی به مشکل می خورند، باید راهکار دیگری را در پیش بگیرند: «دادخواست ورشکستگی». قانون تجارت مقررات خاصی برای ورشکستگی تاجرها دارد و آنها باید طبق آن مقررات عمل کنند.
• تکلیف به ارائه دادخواست ورشکستگی: پس اگر یک تاجر به دلیل ناتوانی مالی قادر به پرداخت هزینه های دادرسی نیست، به جای اعسار، باید دادخواست ورشکستگی بدهد.
• استثنای کسبه جزء از حکم ماده 512: اما یک تبصره خیلی مهم اینجاست: «کسبه جزء مشمول این ماده نخواهند بود.» کسبه جزء چه کسانی هستند؟ اینها تاجران کوچکی هستند که معاملاتشان محدود است و حجم کاری و سرمایه شان خیلی زیاد نیست. مثلاً یک مغازه دار کوچک در محله، یک خیاط، یک کفاش و… این افراد، با اینکه تاجر محسوب می شوند، اما به دلیل حجم پایین فعالیتشان، از حکم ورشکستگی تاجر مستثنی شده اند و می توانند مثل افراد عادی، دادخواست اعسار بدهند. تشخیص اینکه کسی تاجر است یا کاسب جزء، به عهده دادگاه است و با توجه به حجم معاملات، سرمایه و نوع فعالیت فرد مشخص می شود.
• اشخاص حقوقی و اعسار: اشخاص حقوقی (مانند شرکت ها، مؤسسات و…) هم نمی توانند درخواست اعسار بدهند. آنها نیز در صورت ناتوانی مالی، باید طبق قانون، دادخواست ورشکستگی یا انحلال خود را مطرح کنند.

مراحل پس از رد دادخواست اعسار

در زندگی حقوقی، همیشه همه چیز باب میل ما پیش نمی رود. ممکن است درخواست اعسار شما از سوی دادگاه رد شود. در این شرایط، نباید دست از تلاش بردارید و باید بدانید که چه گزینه هایی پیش رو دارید:

اعتراض به قرار رد اعسار

اولین و مهمترین گامی که می توانید بردارید، اعتراض به رأی رد اعسار است. شما این حق را دارید که به قرار (تصمیم) دادگاه مبنی بر رد اعسار، اعتراض کنید:

• حق اعتراض و مهلت قانونی آن: طبق قانون، شما مهلت مشخصی (معمولاً 10 روز از تاریخ ابلاغ رأی) برای اعتراض به قرار رد اعسار دارید. این مهلت را جدی بگیرید و از دست ندهید.
• مرجع رسیدگی به اعتراض (دادگاه تجدیدنظر): اعتراض شما به دادگاه بالاتر، یعنی دادگاه تجدیدنظر، ارسال و در آنجا بررسی می شود. این دادگاه دوباره مدارک و دلایل شما را بررسی می کند و ممکن است نظر دادگاه بدوی را تأیید کند یا آن را نقض کرده و اعسار شما را بپذیرد.

پرداخت هزینه دادرسی

اگر اعتراض شما به قرار رد اعسار هم در دادگاه تجدیدنظر رد شود و رأی رد اعسار قطعی شود، متأسفانه چاره ای جز این ندارید که هزینه دادرسی را پرداخت کنید. در غیر این صورت، پرونده اصلی شما متوقف شده و به آن رسیدگی نخواهد شد. اینجاست که اهمیت اثبات قوی اعسار در مراحل اولیه بیشتر نمایان می شود.

تقدیم دادخواست مجدد

یک راه دیگر، در صورتی که شرایط شما تغییر کرده باشد، تقدیم دادخواست مجدد اعسار است. این مورد زمانی کاربرد دارد که:

• مدارک جدیدی به دست آورده اید که قبلاً نداشتید.
• دلایل رد قبلی اعسار شما از بین رفته یا رفع شده است (مثلاً در گذشته دارایی داشته اید که حالا از دست داده اید).
• وضعیت مالی شما واقعاً بدتر شده است.

در چنین شرایطی، می توانید با ارائه مدارک و دلایل جدید، مجدداً درخواست اعسار از هزینه دادرسی بدهید. البته این به معنی بی نهایت بار درخواست دادن نیست و باید دلایل محکمی برای تغییر شرایطتان داشته باشید.

در این مراحل حساس، کمک گرفتن از وکلای مجرب می تواند بسیار راهگشا باشد. آنها می توانند در تنظیم اعتراض، جمع آوری مدارک جدید و دفاع از شما در دادگاه، بهترین راهنمایی ها را ارائه دهند تا از تضییع حق خود جلوگیری کنید.

نمونه دادخواست اعسار از هزینه دادرسی (جامع و کاربردی)

برای اینکه مسیر برایتان روشن تر شود، یک نمونه کلی از دادخواست اعسار از هزینه دادرسی را اینجا می آوریم. حتماً به خاطر داشته باشید که این فقط یک نمونه است و شما باید آن را با توجه به شرایط و جزئیات پرونده خودتان تکمیل کنید. بهتر است برای تکمیل دقیق، از مشاوره حقوقی استفاده کنید.

بسمه تعالی

ریاست محترم دادگاه عمومی حقوقی شهرستان [نام شهرستان دادگاه صالح]

با سلام و احترام،

خواهان: [نام و نام خانوادگی کامل شما]
فرزند: [نام پدر]
شماره ملی: [شماره ملی شما]
آدرس کامل: [خیابان، کوچه، پلاک، شهر، کد پستی]
شغل: [شغل شما یا قید بیکار]
شماره تماس: [شماره تماس شما]

خوانده: [نام و نام خانوادگی کامل طرف مقابل]
آدرس کامل: [آدرس کامل طرف مقابل (اگر دادخواست اصلی علیه اوست، یا قید طرف دعوای اصلی)]
موضوع: دادخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی

دلایل و منضمات:

1. کپی مصدق [مثلاً: دادخواست اصلی به شماره پرونده ____ مورخ ____ ]
2. استشهادیه کتبی شهود (به پیوست)
3. صورت برداری از اموال (به پیوست)
4. کپی مصدق [فیش حقوقی/اجاره نامه/گواهی بیکاری/مدارک پزشکی و…]
5. سایر دلایل و مستندات موجود (در صورت وجود)

شرح دادخواست:

با احترام به استحضار عالی می رساند اینجانب خواهان، [توضیح دهید که چرا قصد طرح دعوا دارید یا چرا محکوم شده اید و نیاز به پیگیری حقوقی دارید، مثلاً: قصد دارم دعوای مطالبه وجه به مبلغ […] ریال را علیه آقای/خانم […] مطرح نمایم. یا جهت اعتراض به رأی صادره به شماره […] مورخ […] که در خصوص دعوای […] صادر گردیده و نیاز به تقدیم دادخواست تجدیدنظر/فرجام خواهی می باشد.] متاسفانه همانطور که در فرم صورت برداری از اموال و استشهادیه شهود پیوست شده به صورت کامل تشریح گردیده، به دلیل [مثلاً: عدم اشتغال به کار/درآمد ناچیز حاصل از شغل […] و/یا پرداخت اقساط بانکی/هزینه های درمانی بالا/تعهدات مالی سنگین و…] و نداشتن هرگونه دارایی منقول و غیرمنقول (به جز مستثنیات دین که برای گذران زندگی اینجانب و خانواده ام ضروری می باشد) قادر به پرداخت هزینه های دادرسی مربوط به این پرونده نیستم.

با توجه به وضعیت مالی نامناسب و عدم تمکن جهت تأمین هزینه های مربوط به دادرسی در پرونده فوق الاشاره، مستنداً به ماده 504 قانون آیین دادرسی مدنی، تقاضای رسیدگی و صدور حکم بر اعسار اینجانب از پرداخت تمامی/قسمتی از هزینه های دادرسی [در مرحله بدوی/تجدیدنظر/فرجام خواهی] را از محضر محترم دادگاه استدعا دارم.

با تشکر و احترام فراوان

[نام و نام خانوادگی خواهان (امضاء)]

نکات مهم در تکمیل هر بخش:

• خواهان و خوانده: مشخصات را دقیق و کامل بنویسید. اگر پرونده شما تجدیدنظر است، خواهان و خوانده را بر اساس پرونده اصلی تکمیل کنید و در بخش شرح دادخواست توضیح دهید که برای کدام مرحله اعسار می خواهید.
• دلایل و منضمات: هر مدرکی که دارید، حتی اگر به نظرتان کوچک بیاید، ممکن است مهم باشد. همه را لیست کنید و کپی مصدق آنها را پیوست کنید. مصدق یعنی کپی برابر اصل شده.
• شرح دادخواست: این قسمت را با جزئیات وضعیت مالی خودتان تکمیل کنید. هرچه شفاف تر و مستدل تر توضیح دهید، شانس پذیرش اعسارتان بیشتر است.

فرم صورت برداری از اموال:

این فرم باید شامل جدولی باشد که تمام اموال شما را لیست می کند. مثلاً:

ردیف	نوع دارایی	توضیحات (مثلاً مدل، سال ساخت، پلاک، مقدار)	ارزش تقریبی (به ریال)
1	موجودی حساب بانکی	شماره حساب، نام بانک (مثلاً 500,000 ریال)	500,000
2	خودرو	پراید مدل 1380، پلاک ایران 12-123ب12	(در صورت عدم وجود ارزش 0)
3	ملک و زمین	(توضیح دهید در صورت عدم وجود)	0
4	طلا و جواهرات	(توضیح دهید در صورت عدم وجود)	0
5	ابزار کار	(اگر دارید و جزو مستثنیات دین نیست)	(ارزش تقریبی)
6	سایر اموال	(هر مورد دیگری که دارید)	(ارزش تقریبی)

در این فرم حتماً بدهی ها و تعهدات مالی خود را نیز (مانند اقساط، چک برگشتی، مهریه و…) ذکر کنید تا تصویر کامل تری از وضعیت مالی شما به دادگاه ارائه شود.

سوالات متداول (FAQ)

مدت زمان رسیدگی به اعسار چقدر است؟

معمولاً رسیدگی به اعسار سریع تر از خود دعوای اصلی انجام می شود، چون دادگاه می خواهد تکلیف هزینه ها را روشن کند تا بتواند به اصل پرونده بپردازد. این فرآیند خارج از نوبت انجام می گیرد و در بیشتر موارد، قاضی ظرف چند هفته درباره پذیرش یا رد دادخواست اعسار تصمیم می گیرد. البته این زمان می تواند بسته به حجم کاری دادگاه و پیچیدگی پرونده شما، متغیر باشد.

آیا می توان همزمان هم اعسار از هزینه دادرسی و هم اعسار از محکوم به را درخواست کرد؟

بله، از نظر قانونی هیچ منعی برای این کار وجود ندارد. شما می توانید همزمان درخواست اعسار از هزینه دادرسی را بدهید تا بتوانید پرونده تان را پیش ببرید، و اگر در نهایت محکوم به پرداخت وجهی شدید و توانایی پرداخت آن را نداشتید، درخواست اعسار از پرداخت محکوم به را هم مطرح کنید. این دو نوع اعسار، دو هدف متفاوت دارند و در مراحل مختلفی کاربرد پیدا می کنند.

تفاوت مستثنیات دین با اموال مازاد چیست و چرا مهم است؟

مستثنیات دین: اینها اموالی هستند که برای حداقل زندگی آبرومندانه شما و خانواده تان ضروری اند و دادگاه نمی تواند آنها را از شما بگیرد تا بدهی هایتان را بپردازید یا هزینه های دادرسی را از آنها کسر کند. مثل خانه مسکونی شما (در حد شأن)، اثاثیه ضروری زندگی، و ابزار کار.
اموال مازاد: اینها هر نوع دارایی ای هستند که جزو مستثنیات دین محسوب نمی شوند و شما مالک آنها هستید. دادگاه می تواند این اموال را برای پرداخت بدهی ها یا هزینه های دادرسی از شما مطالبه کند.
این تفاوت خیلی مهم است، چون دادگاه برای تشخیص اعسار، فقط اموال مازاد شما را در نظر می گیرد. یعنی اگر مستثنیات دین را داشته باشید اما اموال مازاد نداشته باشید، همچنان می توانید معسر شناخته شوید.

اگر شهود در دادگاه حاضر نشوند، چه اتفاقی می افتد؟

حضور شهود در جلسه رسیدگی به اعسار و ادای توضیحات شفاهی آنها بسیار حیاتی است. اگر شهود شما بدون دلیل موجه در دادگاه حاضر نشوند، احتمال اینکه دادگاه دادخواست اعسار شما را رد کند، خیلی زیاد است. در این صورت، شما یا باید مجدداً با شهود جدید درخواست دهید یا هزینه های دادرسی را پرداخت کنید. پس حتماً از شهود خود بخواهید که در تاریخ مقرر در دادگاه حاضر شوند.

آیا برای درخواست اعسار از هزینه دادرسی، نیاز به وکیل دارم؟

داشتن وکیل برای درخواست اعسار از هزینه دادرسی، اجباری نیست اما بسیار توصیه می شود. فرآیند اثبات اعسار، پیچیدگی های حقوقی خاص خود را دارد، از جمله تکمیل دقیق دادخواست و صورت برداری از اموال، تهیه استشهادیه صحیح و دفاع مناسب در جلسه دادگاه. یک وکیل متخصص می تواند شانس موفقیت شما را به طور چشمگیری افزایش دهد و از اتلاف وقت و انرژی تان جلوگیری کند.

اگر دروغ گفته باشم چه عواقبی دارد؟

صداقت در تمامی مراحل دادرسی، به ویژه در دعوای اعسار، اهمیت فوق العاده ای دارد. اگر مشخص شود که شما در دادخواست اعسار یا در اظهاراتتان در دادگاه، اطلاعات نادرست یا دروغی ارائه داده اید، علاوه بر اینکه اعسار شما فوراً رد می شود، ممکن است با عواقب قانونی جدی تری مانند اتهام شهادت دروغ یا کتمان حقیقت نیز روبرو شوید که می تواند منجر به جریمه یا حتی مجازات حبس گردد.

آیا اعسار فقط شامل دادگاه های حقوقی می شود یا کیفری هم هست؟

اعسار از هزینه دادرسی معمولاً در پرونده های حقوقی مطرح می شود. در پرونده های کیفری، هزینه های دادرسی به شکلی که در دعاوی حقوقی وجود دارد، نیست. اما اگر در یک پرونده کیفری، شاکی خصوصی بخواهد مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم را بکند، ممکن است هزینه هایی داشته باشد که در این صورت، شاکی می تواند درخواست اعسار از آن هزینه ها را مطرح کند. همچنین در پرونده های کیفری، اگر متهم توانایی گرفتن وکیل نداشته باشد، دادگاه می تواند برای او وکیل تسخیری تعیین کند.

چه مدت پس از قبولی اعسار، باید پرونده اصلی را پیگیری کرد؟

پس از اینکه دادگاه اعسار شما را پذیرفت، شما از پرداخت هزینه های دادرسی معاف شده اید و پرونده اصلی تان وارد مرحله رسیدگی می شود. در این مرحله، باید پرونده اصلی را با جدیت پیگیری کنید. معمولاً دادگاه ها برای پرونده های اعساری که پذیرفته شده اند، زمان رسیدگی به پرونده اصلی را به شما ابلاغ می کنند. مهم است که در این مرحله، تمامی مدارک و مستندات مربوط به اصل دعوای خود را آماده کرده و به موقع به دادگاه ارائه دهید و در جلسات دادرسی حاضر شوید.

نتیجه گیری: راهی به سوی تحقق عدالت

همانطور که با هم دیدیم، قانون اعسار از هزینه دادرسی یک سازوکار حقوقی بسیار مهم و حیاتی است که به افراد کم بضاعت کمک می کند تا بدون دغدغه مالی، بتوانند به دادگاه مراجعه کرده و از حقوق قانونی خود دفاع کنند. این قانون، در واقع، یک گام بزرگ برای تضمین دسترسی برابر همه شهروندان به عدالت است و نشان می دهد که قانون گذار دغدغه احقاق حق را برای همه، فارغ از توان مالی شان، دارد.

از تعریف اعسار و تفاوت آن با اعسار از محکوم به گرفته تا انواع هزینه هایی که شامل اعسار می شوند، شرایط و مدارک لازم، مراحل رسیدگی در دادگاه و حتی نکات ریز مربوط به تجار و کسبه جزء، همه و همه را با هم مرور کردیم. یادمان باشد که موفقیت در پرونده اعسار، نیازمند دقت، صداقت و ارائه مدارک مستدل است.

با اینکه تمام تلاش ما بر این بود که یک راهنمای جامع و کامل را در اختیارتان قرار دهیم، اما فراموش نکنید که پیچیدگی های پرونده های حقوقی گاهی آنقدر زیاد است که نیاز به مشاوره تخصصی یک وکیل یا کارشناس حقوقی دارید. اگر در هر مرحله ای از این مسیر، احساس سردرگمی کردید یا نیاز به راهنمایی دقیق تر داشتید، حتماً با متخصصان حقوقی مشورت کنید. آنها می توانند با تجربه و دانش خود، مسیر را برایتان هموارتر کنند و بهترین نتیجه را برایتان رقم بزنند. هرگز به خاطر مشکلات مالی، از پیگیری حق خود ناامید نشوید؛ قانون راهش را باز گذاشته است.