ادبیات کلاسیک فارسی از منظر ایران شناس آمریکایی

لاکو/اصفهان ادبا و بزرگان عرصه ادبیات فارسی، دیک دیویس را یکی از بزرگترین مترجمان زنده شعر کلاسیک فارسی به انگلیسی می دانند. کتاب «در آفاق شعر کهن» شامل یازده مقاله از آثار و دیدگاه های دیویس درباره ترجمه و نیز هشت مقاله درباره فردوسی، فخری گرگانی، خیام، حافظ، عبید زاکانی، و جهان ملک خاتون می شود که به تازگی منتشر شده است.

مصطفی حسینی، مترجم و پژوهشگر نامدار در حوزه زبان و ادبیات فارسی و انگلیسی کشورمان، تاکنون با ترجمه های خود از زبان انگلیسی به فارسی، آثار ارزشمندی را به قلمرو ادبیات عرضه و پژوهشگران را با دیدگاه های گوناگونی در این زمینه آشنا کرده است. این مترجم به تازگی جدیدترین ترجمه خود را از دیک دیویس، ایران شناس، نویسنده و مترجم معروف آمریکایی، با عنوان «در آفاق شعر کهن: از فردوسی تا حافظ» در اختیار فارسی زبان قرار داده است.

در گفت وگوی لاکو با مصطفی حسینی، او به بیان نکات ارزشمندی درباره فعالیت های دیک دیویس (Dick Davis) در حوزه ادبیات کلاسیک فارسی، تلاش های خود در حوزه ترجمه و نیز جنبه های مختلف کتاب «در آفاق شعر کهن: از فردوسی تا حافظ» پرداخت. آنچه در ادامه می خوانید گفت وگوی لاکو با مصطفی حسینی، مترجم، پژوهشگر و عضو هییت علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان است.

مصطفی حسینی، مترجم و پژوهشگر

در حوزه زبان و ادبیات فارسی و انگلیسی

همان طور که می دانید قصد داریم در خصوص سومین یا تازه ترین اثر ترجمه ای شما از دیک دیویس (Dick Davis) به نام «در آفاق شعر کهن» صحبت کنیم. لطفاً قبل از آن، درباره «خنیاگری در باغ» اولین اثر ترجمه ای خود از این نویسنده و پژوهشگر توضیحی بدهید.

پیش از کتاب «در آفاق شعر کهن»، مجموعه مقالات مستقلی از دیک دیویس با عنوان «خنیاگری در باغ: جستارهایی درباره ترجمه ادبیات کلاسیک پارسی به انگلیسی» ترجمه کرده بودم که در سال 1398 به اهتمام نشر آگه منتشر شد. در آنجا مقدمه ای نوشتم و در باب ترجمه های دیویس صحبت کردم. «خنیاگری در باغ» در واقع شامل یک مقدمه، هفت مقاله و سه مصاحبه (درباره پست و بلند ترجمه آثار کلاسیک فارسی به انگلیسی) بود که دیویس آن ها را در یک بازه زمانی نسبتاً بلند و به طور پراکنده در مجلات مختلف منتشر کرده بود. به علاوه، برخی از آن مقالات فصلی از یک کتاب (مانند مقاله شماره یک و سه) بود.  

کتاب دیگری هم دارید موسوم به «مرواریدهای پارسی در صدف های انگلیسی» که این اثر مجموعه مقالاتی از دیک دیویس است؟

هم بله و هم خیر. این کتاب در سال 1399 به کوشش انتشارات اطلاعات منتشر شد. «مرواریدهای پارسی در صدف های انگلیسی» (که شامل هفده مقاله است) درباره سیر ترجمه شاهکارهای شاعران کلاسیک فارسی (مانند خیام، فردوسی، عطار، مولوی، سعدی، و حافظ) به انگلیسی است. دانشنامه تخصصی معروفی به زبان انگلیسی وجود دارد به نام «Encyclopedia of Literary Translation into English» که تقریباً ترجمه اش به فارسی می شود «دانشنامه ترجمه ادبی به انگلیسی». دیویس برای این دانشنامه چهار مدخل دربارۀ شاعران فارسی زبان نوشته است که ترجمۀ آن چهار مدخل در کتاب «مرواریدهای پارسی در صدف های انگلیسی» آمده است. از این چهار مقاله، سه مورد آن دربارۀ فردوسی، خیام و سعدی و یک مورد آن نیز دربارۀ «سیری در تاریخچه ترجمه متون ادبی به فارسی» به انگلیسی است.

«در آفاق شعر کهن» سومین مجموعه ای است که شما از دیویس ترجمه کرده اید و به تازگی منتشر شده است. این کتاب از سوی کدام نشر به بازار فرهنگی و محیط دانشگاهی ما آمده است؟  

«در آفاق شعر کهن: از فردوسی تا حافظ» در دمدمه های سال نو به همت انتشارات مروارید روانه بازار نشر شد. چنانکه آمد تسامحاً می توان گفت سومین اثری است که از این مترجم و محقق برجسته انگلیسی ترجمه کرده ام. به علاوه در کنار سه کتاب «خنیاگری در باغ»، «مرواریدهای پارسی در صدف های انگلیسی» و همین «در آفاق شعر کهن»، مقالات دیگری از او ترجمه کرده ام که پاره ای از آنها در مجلاتی مانند بخارا منتشر شده است.

لطفاً بفرمایید چرا در تازه ترین اثرتان، یعنی «در آفاق شعر کهن»، باز هم به سراغ دیک دیویس رفتید.  

قبل از پاسخ به این پرسش اجازه بدهید اندکی با زندگی و آثار دیک دیویس آشنا بشویم. دیک دیویس در سال 1945 در بندر ساحلی پورتموث در انگلستان متولد شد و از بخت بلند ما ایرانیان هنوز هم در قید حیات است و همچنان سرگرم ترجمه اشعار کلاسیک فارسی. دیویس کارشناسی و کارشناسی ارشد خود را از دانشگاه کمبریج در رشته ادبیات انگلیسی اخذ کرده. همچنین، در در دنیای انگلیسی زبان شاعر معروفی است و تا امروز هشت، نه دفتر شعر ازو منتشر شده است. در کتاب «در آفاق شعر کهن» مقاله مفصلی به نام «سرود باربد: دیویس به گفته دیویس» وجود دارد که در آن دیویس نحوه آشناییاش با ادبیات فارسی و آثاری را که از فارسی ترجمه کرده را به طرز جذاب و دلنشینی روایت کرده است، برای جزییات بیشتر علاقه مندان می توانند به این مقاله مفصل و مفید مراجعه کنند.

تصویری از دیک دیویس، ایران شناس و مترجم آمریکایی در حوزه آثار کلاسیک فارسی

ارتباط او با ایران و آثار فارسی چگونه شکل گرفته است و به ما بگویید ترجمۀ پژوهش های این محقق انگلیسی به فارسی چه اهمیتی دارد؟

دیویس می گوید دوست باستان شناسی داشتم که در ایران مشغول حفاری بود. او نامه هایی برای من می فرستاد و در آن ها از زیبایی ایران، از جمله طبیعت اش، تعریف می کرد. او سبب شد تا هفت سال پیش از انقلاب 57 به این کشور و به دیدار دوستم بیایم. تصمیم گرفتم در ایران معلم زبان انگلیسی بشوم. بنابر این، حدود هشت سال، یعنی تا سال 1357 شمسی در ایران به سر می بردم. دیویس در همین سال ها و با زنی ایرانی، که پرستار بود، آشنا شد و با او ازدواج کرد. سپس به کشورش بازگشت و در دانشگاه منچستر دکترای ادبیات کلاسیک فارسی گرفت.

در دوران دکتری درباره کدام اثر ادبی فارسی کار کرده بود که به اخذ دکترای ادبیات کلاسیک فارسی موفق شد؟

رساله دکترای او درباره «شاهنامه» فردوسی است. خود او درباره آن چنین توضیح می دهد که زمان اقامتم در ایران در دانشکده هنر تدریس می کردم. پس از آن که تصمیم به بازگشت گرفتم، دانشجویان این دانشکده، «شاهنامه» فردوسی چاپ مسکو را به من هدیه دادند. خواندن این کتاب را در انگلستان شروع کردم و به نظرم جالب و شایسته توجه آمد. هرچند یک سال طول کشید تا فقط جلد اول آن را بخوانم و تدریجاً سرعتم در خواندن این اثر بیشتر شد. پس از مطالعه این کتاب دیویس بر آن شد که رساله دکترایش را درباره شاهنامه بنویسد. موضوع رساله اش «تضاد پسران و پدران در شاهنامه» بود. بعدها دیویس پایان نامه دکترای خود را با تغییراتی منتشر کرد، خوشبختانه این کتاب به اهتمام سهراب طاوسی با عنوان «حماسه و نافرمانی» به زبان فارسی ترجمه شده است. دیویس پس از پشت سرگذاشتن مقطع دکترای خود به آمریکا مهاجرت کرد و مقیم ایالت اوهایو و در آنجا مشغول تدریش، تحقیق و ترجمه ادبیات کلاسیک فارسی شد. اکنون چند سالی می شود که دیویس از دانشگاه اوهایو بازنشسته شده است. در دوران تدریس و تحقیق خود، به طور دقیق تر از سال 1984 به بعد، آثار متعددی را از ادبیات فارسی به انگلیسی ترجمه کرده که به جز یک مورد آن ها، دایی جان ناپلیون ایرج پزشکزاد، همگی درباره شعر کلاسیک فارسی است.  

در واقع، می توان گفت تخصص اصلی این پژوهشگر و شخصیت دانشگاهی در ادبیات کلاسیک فارسی است. از این آثار کلاسیک فارسی که می فرمایید دیویس ترجمه کرده است، امکان دارد نمونه هایی را نام ببرید؟

بله. این آثار را در همین کتاب جدیدم، «در آفاق شعر کهن»، آورده ام. نخستین آن ها «منطق الطیر» عطار نیشابوری است که در سال 1984 م. منتشر شده. او این اثر عطار را، به کمک همسرش، در قالب شعر عروضی ترجمه و منتشر کرده است. دومین ترجمه او از متون کلاسیک فارسی به بخشی از «شاهنامه فردوسی»، یعنی داستان «سیاوش و سودابه» اختصاص دارد که در سال 1992 منتشر شد. دیویس این اثر را نه به شعر عروضی بل در قالب شعر سپید ترجمه کرده است. سومین کار مهمی که دیویس از فارسی به انگلیسی ترجمه کرد، مجموعه ای از اشعار کوتاه فارسی مثل رباعی، دوبیتی و مفردات است که در انگلیسی به آن Epigram  (= کوته سروده) می گویند. عنوان این مجموعه «اسباب عاریتی: اشعار کوتاه کلاسیک فارسی» است که در سال 1996 م. در اختیار انگلیسی زبانان قرار گرفت. چند سال بعد دیویس تمام «شاهنامه» را، به شیوه نقالان، به آمیزهای از نثر و نظم ترجمه کرد. این ترجمه در سال 2006 به زیور طبع آراسته شد. ترجمه او از فردوسی ویژگی های خاصی دارد که وی راجع به آن مقاله مستقلی نوشته است که برگردان آن را در کتاب «خنیاگری در باغ» آورده ام. «ویس و رامین» فخرالدین اسعد گرگانی را به شعر عروضی در سال 2007 ترجمه و منتشر کرد. «صور عشق، حافظ و شاعران شیراز» کار بعدی اوست که در سال 2012 در اختیار علاقه مندان به ایران و زبان فارسی در دنیای غرب قرار گرفت. در این اثر به زندگی سه شاعر هم عصر نظر دارد که عبارت اند از حافظ، عبید زاکانی و شاهدخت شاعری که کمتر نام او را شنیدهایم، یعنی جهان ملک خاتون. در سال 2019 دیویس کتاب «آیینۀ قلبم: هزار سال شعر زنان ایرانی» را ترجمه و منتشر کرد. در این کتاب ترجمۀ نمونه اشعاری از قدیم ترین تا متاخرترین شاعران زن ایرانی وجود دارد. دیویس در سال 2021 «لیلی و مجنون» و در اواخر سال 2023 «خسرو و شیرین» را ترجمه و منتشر کرد.  

بنابراین، با نظر به آثاری که شما برشمردید، دیک دیویس در آشنایی انگلیسی زبانان دنیا با ادبیات فارسی، آن هم شاخص ترین آثار کلاسیک ما نقشی اساسی ایفا کرده است. و می توان گفت بی دلیل نیست که شما به منظور آشنایی فارسی زبانان با تحقیقات دیویس تلاش می کنید.

دیویس یکی از بزرگترین، اگر نگوییم بزرگترین، مترجمان زنده شعر کلاسیک فارسی به انگلیسی است و این قولی است که جملگی برآنند و استادان بزرگی مانند احسان یارشاطر، حشمت موید، محمود امیدسالار و … ترجمه های درخشان او را ستوده اند. دیویس عمرش را بر سر این کار گذاشته و در این راه از جوانی به پیری رسیده است. به علاوه، محمود امیدسالار، شاهنامه پژوه نامدار ایرانی ساکن آمریکا، «حماسه و نافرمانی» او را بهترین اثری میداند که به زبان انگلیسی راجع به فردوسی و هنر شاعری او نوشته شده است. در اهمیت ترجمه های دیویس همین بس که ناشر معروف و معتبری مانند پنگوین (Penguin) آثارش را چاپ کرده است.  

لطفاً به طور دقیق تر و با جزییات بیشتر از کتاب تازه خود «در آفاق شعر کهن» بگویید و تشریح کنید که در این مجموعه چه تعداد و چه مباحثی از دیک دیویس به جهان فارسی زبان تقدیم شده است؟

کتاب «در آفاق سعر کهن» افزون بر مقدمه مترجم مشتمل بر یازده مقاله است. سه مقاله در باب معرفی آثار و دیدگاه های دیویس درباره ترجمه و هشت مقاله درباره فردوسی، فخری گرگانی، خیام، حافظ، عبید زاکانی، و جهان ملک خاتون است. نخی نامریی این مجموعه مقالات را به هم متصل می کند و آن ادبیات کلاسیک فارسی است. این آثار دیویس، پیش تر در قالب مقالات مستقل، فصلی از یک کتاب یا مداخل دانشنامه ای منتشر شده اند.  

مخاطبان اصلی این اثر چه کسانی هستند؟ کتاب «در آفاق شعر کهن» صرفاً اثری تخصصی و دانشگاهی برای مخاطبان پژوهشگر است یا خوانندگان عام هم می توانند از آن بهره ببرند؟

مخاطبان این اثر هم متخصصان هستند و هم متفننان. پاره ای از مقالات برای متخصصان است مانند مقالات دانشنامه ای و مقالاتی که فصلی از یک کتاب هستند. خوانندگان عام نیز می توانند از مقدمه هایی که دیویس بر ترجمه هایش نوشته بهره و لذت بیشتری ببرند. به طور کلی، مخاطبان اصلی کتاب حاضر علاقه مندان به ادبیات کلاسیک فارسی، ادبیات تطبیقی و حتی دوستداران مطالعات ترجمه هستند، و هریک به نوعی می توانند با کتاب ارتباط برقرار کنند.

و اگر صحبت یا نکته خاص دیگری مد نظر دارید، لطفا بفرمایید.

باید عرض کنم که ترجمه های بنده را می توان در دوسه حوزه مشخص تقسیم بندی کرد؛ یکی ادبیات تطبیقی و ادبیات جهانی و دیگری ادبیات فارسی در دنیای انگلیسی زبان است. نکته ای که بر آن پافشاری می کنم این است که ترجمه آثار دیویس یا دیگر ایران شناسان به معنی تایید آراء و نظرات آنان نیست. غرض این بوده که نشان دهیم آنان چه تصویری از آثار ما به انگلیسی زبان ارایه کرده اند. با بعضی نظرها همسو و با برخی نیز مخالفم. ترجمه آثار دیویس و دیگر ایران شناسان به ما کمک می کند تا از زاویه دید یک غیرایرانی، به تعبیری «از چشم غربی»، به آثارمان بنگریم. در همین مسیر، ممکن است با نکات و دیدگاهی راجع به خودمان مواجه شویم که برایمان تازگی داشته باشد و شاید از آن غافل بودیم. به علاوه، شاید بتوان از این آثار روش تحقیق را نیز فراگرفت.

پایان خبر لاکو