«پایان باز» نباید به یک مُد مخرب تبدیل شود

آرمان ملی ، بیتا ناصر: پایان بندی یکی از بخش های مهم داستان است و غالبا نویسنده سعی دارد تا با قراردادن تکه های داستانی در کنار یکدیگر، اوج روایت را در پایان بندی اثرش داشته باشد. در وهله نخست، نظرتان درباره پایان بندی یک اثر داستانی چیست و چقدر برای خودتان مساله بوده است؟

پایان بندی، مهم ترین بخش داستان است. من خودم به شخصه در داستان هایم اگر با نقدی مواجه شده ام، بیشتر درباره پایان داستان بوده؛ – چرا زود تمام شده؟ چرا معلوم نشد چه بر سر قهرمان آمده است؟ و… همه این ها نشان دهنده آن است که ممکن است شما داستانتان را درخشان و پر شور شروع نکنید، اما باید پایانی قانع کننده برای مخاطب داشته باشید؛ حالا یا پایانِ باز یا پایان بسته کلاسیک. ما امروز در دنیایی زندگی می کنیم که نظریه جهان های موازی در فیزیک مطرح شده و فیلم ها و داستان هایی با پایان های چندگانه و متفاوت ساخته و نوشته می شود. طبیعتا همه این ها نشان دهنده این است که پایان بندی، بخش بزرگی از یک اثر هنری است که می تواند سرنوشت یک اثر نزد مخاطب را دگرگون کند. گاه اثری با پایان باز، چنان در ذهن مخاطب می ماند که با هیچ پایان کلاسیکی نمی توان آن اثر را در ذهن مخاطب جاودانه کرد.

مقصودتان از پایان بندی کلاسیک چیست و چه عناصری را دربر دارد؟

در داستان نویسی به شیوه کلاسیک و خطی، معمولا مخاطب باید پاسخ تمام ابهام ها، گره آفرینی ها و مسایل مبه هم را دریابد؛ بنابراین نویسنده در این سبک داستان پردازی، می کوشد تا پاسخ تمام سوال ها را در چارچوب منطقی داستان و سبک و سیاق مورد نظرش بدهد. مثلا شما در «صد سال تنهایی» مارکز، اگرچه با فضایی فراواقعی طرف هستید و سبک مارکز ریالیسم جادویی است، اما در نهایت همه عناصر داستان به پایان می رسند و زمان و مکان و نام ها و نشانه ها همه در طوفان در پیچیده و از روی زمین محو می شوند

پایان بندی باز و انتخاب آن در داستان، در چه شرایطی قابل قبول به نظر می آید و چه ملاحظاتی را می طلبد؟

یک سوءتفاهم در مورد پایان باز هست که باید در اینجا به آن اشاره کنم. گاهی خالق اثر هنری در خلق چارچوب داستان و به انجام رسانیدن آن ناتوان است؛ یعنی عناصر داستان به یک دوراهی یا سه راهی مشخص نمی رسند که با پایان باز تصمیم را به عهده مخاطب بگذاریم. این نقص و ناتوانی خالق است که با مقوله پایان باز، نویسنده یا خالق اثر داستانی سعی دارد پشت آن مخفی شود. اما در مواقعی داستان آنقدر چارچوب محکمی دارد که وقتی مخاطب را برای انتخاب پایانی مخیر می کند، هر نوع تخیلی از جانب مخاطب بر غنای داستان اصلی می افزاید. جایی خوانده ام که مایکل کورتیز؛ کارگردان فیلم «کازابلانکا» در سکانس پایانی این فیلم؛ حتی به تصمیم نرسیده بود که داستان چگونه پایان یابد؛ … آیا باید ایلسا با ویکتور لازلو سوار هواپیما می شد؟ آیا باید با ریک می ماند و لازلو تنها به جهان آزاد می گریخت ؟ آیا باید هر سه با هم فرار می کردند؟… خب می بینیم که هر کدام از این سه پایان برای ما قابل قبول و در چارچوب منطق داستان است. این از غنا و بی نقص بودن داستان و فیلمنامه است که در صورت داشتن پایان باز، ما را در حس خوشایندی از تخیل و مطلوبیت ذهنی غرق می کند. اما اگر داستان الکن و ناقص بود، پایان باز هیچ دردی از آن دوا نمی کرد.

آیا منطقی است که دریافت معنای داستان به این شکل، صرفا برعهده مخاطب باشد؟

منطق را نویسنده یا خالق تعیین می کند. اگر شما به عنوان خالق اثر منطقی را در داستان پی افکنید که در چارچوب آن مخیر شدن مخاطب بین انتخاب چند پایان، منطقی به نظر برسد، به نظر من می تواند ترفند خوبی برای ادامه پیدا کردن اثر در ذهن مخاطب باشد.

به نظر شما سهم منطقی نویسنده در پایان بندی یک اثر و تعیین تکلیف کردن برای مخاطب چقدر است؟

این موضوع چیزی نیست که قابل اندازه گیری باشد. خالق اثر و مخاطب باید در یک چارچوب معنایی به توافق برسند. طبیعتا هنگام خلق اثر، نویسنده با توجه به شناخت یا انتظاراتی که از مخاطب اثرش دارد، کار را به پایان می رساند. یک خالق فیلم یا داستان عامه پسند، طبیعتا توقع خاصی از مخاطبش دارد و قطعا با یک پایان کلاسیک و عامه پسند، کار را می بندد. اما خالق آثار خاص پسند، تعریف دیگری از مخاطبش دارد و ممکن است با توجه به سطح سواد بصری یا داستانی مخاطب خاصش، پایان باز در نظر بگیرد.

اساسا انتخاب پایان باز چه ملزوماتی را در نویسنده طلب می کند؟

به نظر من لازمه آن داشتن قوت در داستان پردازی کلاسیک است. اگر شما نتوانید یک داستان کلاسیک و خطی با پایان بندی موفق و مشخص بنویسید؛ قطعا صلاحیت لازم برای نوشتن مثلا داستانی غیرخطی با پایان باز را ندارید. مثل این خواهد بود که از یک نقاش آبستره بخواهی یک چهره معمولی سیاه قلم بکشد و او یک «چشم چشم دو ابروی» کودکانه تحویلت بدهد!

به نظر شما نویسنده هایی که امروزه سراغ پایان باز می روند، تا چه اندازه موفق بوده اند؟

راستش را بخواهید من خودم را در مسند قضاوت در مورد سایر دوستان نویسنده ام نمی بینم فقط امیدوارم مقوله پایان باز مثل نوشتن داستان های مینیمال یا پست مدرن، تبدیل به یک مد مخرب در فضای داستان ایرانی نشود…