چند نکته درمورد گذرگاه زنگزور
۱.گذرگاه زنگزور جاده ای است که جمهوری آذربایجان را به نخجوان متصل می کند و این گذرگاه از داخل خاک ارمنستان عبور کرده در تمامیت ارضی این کشور است و هرگونه تردد در آنبا اعمال حاکمیت ارمنستان خواهد بود.موضع رئیس جمهور روسیه در باکو دقیقاً یکی از بندهای توافقنامه صلح مسکو است که سال ۲۰۲۰ بین ارمنستان و آذربایجان با حضور پوتین امضا شد.در این بند گفته شده که طرفین باید از راه های مواصلاتی رفع انسداد کنند؛در عین حال رفع انسداد از راه های ارتباطیتنها منحصر به مسیر زنگزور نیست.رفع انسداد از مسیرهای ارتباطیباز کردن راه های ارمنستان به ایران از مسیر جمهوری آذربایجان و امکان دسترسی به آستارا و بیله سوار و همچنین امکان دسترسی ارمنستان به جلفا در ایران از مسیر نخجوان را هم شامل می شود.
همچنین اگر ترکیه بخواهد از مسیر زنگزور استفاده کندباید از راه ارمنستان به دریای سیاه از مسیر شمال ترکیه نیز رفع انسداد شود.پس رفع انسداد از مسیرهای مواصلاتی از جمله باز شدن زنگزور یک اقدام فوری و سهل الوصول نیست و مستلزم مذاکرات طولانی و سخت میان کشورهای ارمنستان آذربایجان و ترکیه است.سختی این مذاکرات از آن جهت است که آذربایجان و ترکیه علاقمند به رفع انسداد از مسیرهای ارتباطی برای ارمنستان نیستند چرا که نمی خواهند این کشور از محاصره خارج شود.شرط ارمنستان برای باز کردن گذرگاه زنگزور نیز رفع انسداد از مسیرهای مورد نظر است. در عین حال اختلافات دیرینه ارمنستان و ترکیه به دلیل نسل کشی ارامنه توسط دولت عثمانی نیز مانع اصلی برای عادی سازی روابط این دو کشور است. به دلیل سختی مذاکرات برای رفع انسداد از مسیرهای ارتباطی و اختلاف نظر جدی میان بازیگران ذینفعجمهوری های آذربایجان و ارمنستان این موضوع را از دستور کار مذاکرات صلح خارج کرده و به آینده موکول کرده اند.لذا به نتیجه رسیدن مذاکرات برای بازگشایی این گذرگاه در کوتاه مدت یا میان مدتامکانپذیر نیست و چنانچه به نتیجه هم برسداحداث زیرساخت های لازم نیز طولانی خواهد بود.
۲.موضع روسیه درمورد باز کردن گذرگاه زنگزور این گونه تفسیر شد که این اقداممرزهای بین المللی از جمله مرز ایران را تغییر می دهد.در مقطعی مرزهای بین المللی در صورتی تغییر می کرد که جمهوری آذربایجان در یک اقدام نظامیاستان سیونیک ارمنستان را اشغال کرده و با نقض تمامیت ارضی ارمنستانگذرگاه زنگزور را باز کند.در این صورت مرزهای ایران و ارمنستان دستخوش تغییر می شد.احتمال این اتفاق قبل از آزادی قره باغ متصور بود که با موضع قوی ایران و رایزنی های دیپلماتیکاحتمال وقوع جنگ برطرف شد و آذربایجان و ارمنستان از مسیر مذاکره مشکل قره باغ را حل کردند.به عبارتی هر دو طرف در اجلاس پراگ متعهد شدند که تمامیت ارضی یکدیگر را به رسمیت شناختهتوافقنامه صلح امضا کنند و سایه جنگ از سر قفقاز را برطرف نمایند.
۳.در این مقطععلت مخالفت منطقی ایران نسبت به باز شدن زنگزورنگرانی از سوءاستفاده کشورهای فرامنطقه ای از این گذرگاه و ناامن سازی قفقاز است.ارمنستان پس از آزاد سازی قره باغ و آغاز مذاکرات صلح با آذربایجانرویکردی ضد روسی اتخاذ کرد و روابط خود با کشورهای غربی از جمله آمریکا و فرانسه را بهبود بخشید.این کشورها بخصوص فرانسه با سوءاستفاده از سردی روابط ارمنستان و روسیه و با فروش سلاح به ایروانسعی کردند بر تقویت حضور و نفوذ خود در قفقاز تمرکز کرده و ارمنستان را برای انزوای روسیه در این منطقه ترغیب کنند.در این شرایطگذرگاه زنگزوردر صورت بازگشاییمحلی برای حضور و نفوذ کشورهای غربی در این مسیر و صحنه رقابت غرب و روسیه و مقدمه ایجاد یک مناقشه جدید در منطقه خواهد بود.این وضعیت به نفع ارمنستان نخواهد بود چرا که این کشور به تازگی از جنگ قره باغ رها شده و می تواند بودجه خود را در جهت پیشرفت عمرانی و اقتصادی کشور صرف کندو طبعا در صورت ایجاد مناقشه جدیداین فرصت طلایی برای پیشرفت و ادغام در اقتصاد منطقهاز بین خواهد رفت.باز شدن گذرگاه زنگزور به نفع جمهوری آذربایجان نیز نخواهد بود چرا که اگر غرب و ناتو در رقابت با روسیه به این منطقه آمده و به دریای خزر برسند جمهوری آذربایجان نیز به عنوان کشوری که درآمد ارزی هنگفتی از نفت و گاز این دریا داردبا مشکل ناامنی در صدور انرژی روبه رو خواهد شد.به همین علت موضع اصولیمنطقی و خیرخواهانه ایران در مخالفت با بازشدن گذرگاه زنگزور که توسط رهبر معظم انقلاب در دیدار نخست وزیر ارمنستان بیان شد تقویت صلح و دوستی در قفقاز را مدنظر داشته و به نفع کشورهای آذربایجان و ارمنستان است.
۴. روسیه با اتخاذ موضعی مبتنی بر رفع انسداد از مسیرهای مواصلاتیبه دنبال این است که دالان زنگزور به شکلی باز شود که طبق مفاد موافقت نامه مسکو در سال ۲۰۲۰ تحت نظارت نیروهای روسیه باشد.مسکو قصد دارد با این ترفند هم حضور نظامی خود را در قفقاز تقویت کند و هم بر تردد غربی ها در این گذرگاه نظارت و کنترل داشته باشد.در عین حال روسیه زیرکانه قصد دارد اینگونه القا کند که مخالف باز بودن راه های ارتباطی نیست و تنها ایران است که با این اتفاق که می تواند موجب پیشرفت اقتصادی کشورهای قفقاز شودمخالف است. روسیه به خوبی می داند که ارمنستان با رفع انسداد از گذرگاه زنگزور مخالف است و شرایطی دارد که در بند یک به آن اشاره شد.
۵.جمهوری اسلامی ایران در عین حساس بودن نسبت به تغییر مرزهای بین المللی باید بر متقاعد کردن کشورهای روسیهآذربایجان و ارمنستان نسبت به خطرات امنیتی بازگشایی گذرگاه زنگزور متمرکز شود.برای تحقق این امر می بایست از برخوردهای سلبی که موجب نارضایتی همسایگان خواهد شداجتناب شده و دستگاه دیپلماسی در اجرای سیاست تقویت روابط با کشورهای مجاوررایزنی مستمر با روسیهآذربایجان و ارمنستان به صورت دوجانبه یا چندجانبه (مثل نشست ۳+ ۳)را در دستور کار قرار دهد.در این روندصاحبان قلم و تریبون و رسانه نیز باید با شناخت ابعاد مختلف و پیچیده موضوع با پرهیز از گمانه زنی و اتخاذ مواضع سازندهدیپلمات های وزارت امورخارجه را جهت تحقق منافع ملی کشور یاری نمایند.