بقعه و خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی، اردبیل، سال ۲۰۱۰

بقعه و خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی، یکی از باشکوه ترین یادگارهای تاریخ ایران و مهد تولد سلسله قدرتمند صفویه است که در سال ۲۰۱۰ به فهرست میراث جهانی یونسکو اضافه شد. این ثبت جهانی، نه تنها مهر تاییدی بر اهمیت تاریخی و هنری بی نظیر این مجموعه بود، بلکه توجه جهانیان را به این گنجینه پنهان در دل اردبیل جلب کرد. این مجموعه فقط یک آرامگاه نیست، بلکه مجموعه ای کامل از معماری، هنر، عرفان و تاریخی است که هر گوشه اش قصه ای برای گفتن دارد.

آماده اید یک سفر هیجان انگیز به دل تاریخ و عرفان اردبیل داشته باشیم؟ جایی که قدم به قدم با پادشاهان و عارفان صفوی همسفر می شویم و زیبایی های معماری اسلامی را از نزدیک لمس می کنیم. با من همراه باشید تا پرده از راز و رمزهای بقعه و خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی برداریم و ببینیم چرا این مجموعه آنقدر خاص است که در سال ۲۰۱۰ توانست عنوان ثبت جهانی یونسکو اردبیل را از آن خود کند.

شیخ صفی الدین اردبیلی: پدربزرگ معنوی و کاریزماتیک صفویان

خب، قبل از اینکه وارد پیچ و خم های معماری این مجموعه بی نظیر بشیم، بهتره اول با صاحب اصلی اش، یعنی شیخ صفی الدین اردبیلی آشنا بشیم. اصلا کی بود این شیخ که اسمش اینقدر توی تاریخ ایران پررنگ شد و سلسله ای مثل صفویه از نوادگانش سر برآورد؟

زندگی و راه و رسم عارفانه شیخ

شیخ صفی الدین اردبیلی، متولد سال ۶۵۰ هجری قمری تو روستای کلخوران اردبیل، از اون شخصیت هاییه که هم درس خونده بود و هم اهل دل و عرفان. از همون بچگی نشون داد که راهش با بقیه فرق داره و دلش هوای دیگه ای داره. قرآن رو حفظ کرد و تو جوونی حسابی تو درس و بحث غرق شد. اما فقط به علم اکتفا نکرد؛ اهل ریاضت و سیر و سلوک هم بود. فکرش رو بکنید، تو اون دوران که آدم ها به دنبال مقام و مال بودن، شیخ صفی دنبال معرفت و پالایش روح بود.

همین پیگیری و تهذیب نفس بود که اون رو به یه عارف بزرگ و دانشمند تبدیل کرد. سفر زیاد می کرد، با بزرگان زیادی نشست و برخاست داشت تا اینکه مسیرش به شیخ زاهد گیلانی خورد. شیخ زاهد، قطب صوفیان اون زمان بود و شیخ صفی هم شد شاگرد و داماد ایشون. بعد از فوت شیخ زاهد، این شیخ صفی بود که پرچم طریقت رو به دست گرفت و با تغییراتی که داد، طریقت زاهدیه رو به طریقت صفویه تبدیل کرد. از همین جا بود که ستاره بخت خاندان صفوی شروع به درخشیدن کرد و خانقاه صوفیان صفوی تو اردبیل، شد مرکز تجمع مریدان و پیروانش.

شجره نامه و ریشه های خانوادگی صفوی

جالبه بدونید که بعضی تاریخ نگارها، نسب شیخ صفی الدین رو با ۱۹ واسطه به امام موسی کاظم (ع)، امام هفتم شیعیان، می رسونن. این شجره نامه، یه جورایی برای پادشاهان صفوی، یه مشروعیت مذهبی فوق العاده قوی ایجاد کرد. یعنی وقتی شاه اسماعیل صفوی، نوه شیخ صفی، اومد و سلسله صفویه رو بنیان گذاشت، به پشتوانه همین نسب پاک، تونست دل مردم رو به دست بیاره و حکومت خودش رو مستحکم کنه. این ریشه های معنوی، مثل یک پایگاه قوی، همیشه پشت سر این خاندان بود.

نقش شیخ صفی الدین در شکل گیری هویت ایران صفوی

حالا فکرش رو بکنید، یه حرکت عرفانی و معنوی چطور می تونه به یه قدرت سیاسی بزرگ تبدیل بشه؟ دقیقا همین اتفاق برای طریقت صفویه افتاد. شیخ صفی با اون نفوذ معنوی و کلام گیراش، دل های خیلی ها رو تسخیر کرد. مریدانش از گوشه و کنار ایران و حتی از کشورهای اطراف، به اردبیل می اومدن و حاضر بودن جونشون رو هم برای شیخ و طریقتش فدا کنن. این نیروی عظیم مردمی، رفته رفته شد یک قدرت سازمان یافته که بعد از چند نسل، به دست شاه اسماعیل اول، به یک امپراتوری بزرگ و قدرتمند به اسم صفویه تبدیل شد. صفویه، نه تنها ایران رو متحد کرد، بلکه مذهب شیعه رو هم مذهب رسمی کشور اعلام کرد و این، هویت جدیدی به ایران داد.

از خانقاه تا ثبت جهانی: داستان پر فراز و نشیب بقعه شیخ صفی

حالا که با شیخ صفی و اهمیتش آشنا شدیم، بریم سراغ خود مجموعه. این آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی که امروز می بینیم، یه شبه ساخته نشده و کلی قصه و اتفاق رو تو دل خودش جا داده.

پایه های اولیه و گسترش در دوران صفوی

ساخت و ساز این مجموعه بعد از فوت شیخ صفی الدین، به دست پسرش، شیخ صدرالدین موسی شروع شد. یعنی خود شیخ صفی تو زمان حیاتش، اینجا رو به عنوان خانقاه و محل زندگی استفاده می کرد، اما بعد از وفاتش، پسرش تصمیم گرفت آرامگاهی درخور برای پدرش بسازه. اینجوری شد که بقعه شیخ صفی پا گرفت.

بعدها، پادشاهان صفوی که نوه و نتیجه های شیخ صفی بودن، هر کدوم یه گوشه ای از این مجموعه رو گسترش دادن و زیباتر کردن. مثلاً شاه طهماسب اول و مخصوصاً شاه عباس اول که ارادت خاصی به جد بزرگوارش داشت، حسابی به این مجموعه رسیدگی کردن. اونها اینجا رو نه فقط یه آرامگاه، بلکه یه مرکز بزرگ عرفانی، یه پایگاه اجتماعی و حتی یه پناهگاه برای مظلومین و کسانی که از ظلم فرار می کردن (همون بست نشینی قدیم)، تبدیل کردن. فکرش رو بکنید، حتی محکومین به اعدام هم اگه خودشون رو به بقعه می رسوندن، از مرگ نجات پیدا می کردن! این نشون میده که این مکان چقدر قداست و نفوذ داشته.

چرا بقعه شیخ صفی در سال ۲۰۱۰ جهانی شد؟

همونطور که اول مقاله گفتیم، یکی از مهمترین اتفاقات برای این مجموعه، ثبت جهانی یونسکو اردبیل در سال ۲۰۱۰ بود. اما چرا یونسکو این بنا رو انتخاب کرد؟ سازمان یونسکو برای ثبت جهانی آثار، معیارهای خاصی داره. بقعه شیخ صفی هم اونقدر ویژگی های استثنایی داشت که تونست از این فیلترها رد بشه.

مهمترین دلایل ثبت جهانی بقعه و خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی، اردبیل، سال ۲۰۱۰ شامل موارد زیر میشه:

این مجموعه یک نمونه بی نظیر از معماری صوفیانه ایرانیه که تلفیق هنرهای اسلامی، از کاشی کاری و گچ بری گرفته تا منبت کاری و نقاشی رو به بهترین شکل ممکن نشون میده. علاوه بر این، اهمیت تاریخی فوق العاده ای در شکل گیری یکی از بزرگترین امپراتوری های تاریخ ایران، یعنی سلسله صفویه داره که مذهب شیعه رو در ایران رسمی کرد.

این ثبت جهانی، نه تنها مسئولیت ما رو برای حفاظت از این گنجینه سنگین تر می کنه، بلکه باعث میشه گردشگران بیشتری از سراسر دنیا برای دیدن این شاهکار به اردبیل سفر کنن و اقتصاد گردشگری منطقه هم حسابی رونق بگیره. خلاصه که این اتفاق، هم برای ما باعث افتخار بود و هم برای آینده این بنای تاریخی.

گشتی در دل تاریخ و هنر: بخش های مختلف مجموعه بقعه

حالا که حسابی مشتاق شدید، بریم قدم به قدم توی بخش های مختلف این مجموعه زیبا و ببینیم هر گوشه اش چه حرفی برای گفتن داره.

از سردر ورودی تا حیاط های سرسبز

وقتی برای اولین بار به سمت بقعه می روید، از یک در چوبی بزرگ وارد می شوید. البته این ورودی اصلی تاریخی نیست. سردر اصلی بقعه، همون سردر عباسی که در دوران شاه عباس دوم ساخته شد و کاشی کاری های فوق العاده ای داشت، متاسفانه در سال ۱۳۲۱ شمسی برداشته شد و الان فقط کاشی هایش در انبار نگهداری میشه. بعد از ورود، وارد یه حیاط بزرگ و سرسبز میشید. این حیاط های وسیع، با اون درخت ها و گل هاشون، آدم رو از فضای شهر جدا می کنن و یه جور حس آرامش و معنویت به آدم میدن. دیوارها با طاق نماهای آجری تزیین شدن و یه جورایی شما رو برای ورود به فضاهای داخلی تر آماده می کنن.

چله خانه (قربانگاه): جایی برای خلوت و ریاضت

یکی از بخش های قدیمی این مجموعه، چله خانه است. از اسمش هم پیداست که اینجا محلی برای چله نشینی بوده. یعنی صوفیان و دراویش برای رسیدن به معرفت و خودشناسی، اینجا خلوت می کردن، روزها و شب ها رو به ذکر و فکر می گذروندن. البته این بخش تو طول تاریخ تغییرات زیادی کرده و حتی بعد از دوران صفوی، به محلی برای قربانی کردن تبدیل شده و بهش قربانگاه می گفتن. الان بخش هایی از اون به خرابه تبدیل شده، اما هنوز هم میشه حس و حال اون خلوت و ریاضت رو تو فضای اینجا تصور کرد.

حیاط قندیل خانه (صحن اصلی): قلب تپنده مجموعه

حیاط قندیل خانه، میشه گفت قلب این مجموعه است، همون صحن اصلی. کفش با سنگ های صیقلی پوشیده شده و درست وسطش، یه حوض دوازده پر قشنگ خودنمایی می کنه. بعضی ها میگن این دوازده پر، نمادی از دوازده امام شیعیان یا دوازده فرقه قزلباشه. دور تا دور این حیاط، حجره های کوچیک و دوطبقه ای هستن که احتمالاً اون ها هم برای چله نشینی و خلوت دراویش استفاده می شدن. کاشی کاری های معرق روی دیوارها هم که چشم هر بیننده ای رو خیره می کنه و آدم رو به یاد ذوق و هنر ایرانی میندازه.

قندیل خانه (دارالحفاظ): تالار نور و قصه ی فرش اردبیل

حالا نوبت می رسه به قندیل خانه، جایی که واقعاً شگفت انگیزه! اینجا رو دارالحفاظ یا نمازخانه هم می گفتن، چون محلی برای قرائت و تفسیر قرآن بوده. اسم قندیل خانه هم به خاطر قندیل های زیادی بوده که قدیم ها اینجا رو روشن می کردن. سقفش گچ بری ها و تزئینات هنری فوق العاده ای داره و نورپردازی که از پنجره ها وارد میشه، یه فضای روحانی و عرفانی خاصی به وجود میاره.

داستان فرش اردبیل: گنجینه ای که دور شد

یکی از معروف ترین چیزهایی که اسمش با قندیل خانه گره خورده، فرش اردبیل یا فرش شیخ صفی هست. این فرش، یه شاهکار بی نظیر از هنر فرشبافی ایرانیه که در زمان شاه طهماسب اول، به دستور ایشون برای همین قندیل خانه بافته شد. مقصود کاشانی، استادکار بزرگی بود که حتی اسم خودش و تاریخ بافت فرش رو هم روش نوشت. این فرش، با اون طرح و نقشه های خاصش و رنگ های فوق العاده اش، اونقدر نفیسه که تو دنیا لنگه نداره و به عنوان یکی از ۵۰ اثر شاهکار هنری دنیا شناخته میشه. متاسفانه، این فرش زیبا تو سال ۱۸۹۳ میلادی از ایران خارج شد و الان می تونید اون رو تو موزه ویکتوریا و آلبرت لندن ببینید. فکرش رو بکنید، اگه این فرش الان تو جای اصلی خودش، یعنی همین قندیل خانه بود، چه شکوهی به این فضا می بخشید!

مسجد جنت سرا: محفل سماع و نیایش

مسجد جنت سرا، یه فضای هشت ضلعی بزرگ و خاصه. جالبه که تو معماری اولیه این مسجد، محراب وجود نداشته! همین نشون میده که کاربری اصلیش فقط نماز نبوده. خیلی ها معتقدن که اینجا محلی برای گردهمایی دراویش و مراسم سماع عرفانی بوده، جایی که صوفیان با چرخش و رقص معنوی، به یاد خدا می افتادن و حال و هوای خاصی پیدا می کردن. سقف اولیه این بخش، گنبدی بوده که البته تو دوره قاجار فرو ریخته و بعداً یه سقف چوبی و مسطح جایگزینش شده. ولی هنوز هم حس و حال اون خلوت و حال خوش عرفانی رو میشه تو فضای اینجا پیدا کرد.

چینی خانه: گنجینه ای از ظروف و نسخ نفیس

چینی خانه یکی دیگه از بخش های خیلی قدیمی و جذاب مجموعه بقعه است. اینجا اولش یه جورایی جمع خانه دراویش بوده، یعنی محلی برای دور هم جمع شدن و صحبت های عرفانی. اما تو دوران شاه عباس اول، تبدیل میشه به یه گنجینه باارزش برای نگهداری کتاب های نفیس و ظروف چینی سلطنتی. شاه عباس، کلی ظروف چینی بی نظیر از چین سفارش داد و همه رو با مهر وقف آستانه شیخ صفی نمود بنده شاه ولایت عباس به این مکان هدیه کرد. این ظروف، شاهکارهایی از هنر چینی بودن که امروز بخشی از اون ها رو میشه تو موزه های سن پترزبورگ روسیه دید. البته الان تو خود چینی خانه هم تعدادی از این ظروف به نمایش گذاشته شدن و معماری داخلی اینجا با اون قفسه بندی های خاص و طلاکاری هاش، واقعا دیدنیه.

آرامگاه شاه اسماعیل اول: بنیانگذار بزرگ صفوی

تو دل این مجموعه، آرامگاه شاه اسماعیل اول، بنیانگذار سلسله صفوی هم قرار داره. این آرامگاه، یه اتاق کوچیکه با گنبدی که بهش گنبد پیلپوش میگن. تزئینات داخلیش واقعاً چشم نوازه: گل و بته های رنگارنگ و آب طلاکاری شده روی دیوارها و سقف و کاشی کاری های خاص گازماگازی که با تابش نور، جلوه ای بی نظیر پیدا می کنن. روی قبر شاه اسماعیل، یه صندوق چوبی نفیس و منبت کاری شده هست که گفته میشه هدیه همایون شاه گورکانی بوده. این صندوق با عاج، چوب آبنوس و ابریشم سرخ تزئین شده و واقعاً یه شاهکار هنریه.

آرامگاه شیخ صفی و گنبد الله الله: محل آرامش عارف

و حالا می رسیم به مهمترین بخش مجموعه، یعنی آرامگاه خود شیخ صفی الدین. این برج آرامگاه، هسته مرکزی و نمادین اینجاست. بالاش یه گنبد فیروزه ای قشنگ داره که بهش گنبد الله الله میگن. چرا؟ چون روی بدنه برج، کلمه جلاله الله با کاشی های فیروزه ای بارها تکرار شده و یه منظره فوق العاده به وجود آورده. فضای داخلی آرامگاه هشت ضلعیه و درست وسطش، قبر شیخ صفی با یه صندوق چوبی گوهرنشان قرار داره. اینجا فقط شیخ صفی تنها نیست، قبور بزرگان دیگه خاندان صفوی مثل شیخ حیدر (پدر شاه اسماعیل) و شیخ صدرالدین موسی (پسر و جانشین شیخ صفی) هم اینجا آرام گرفتن.

حرم خانه: مدفن بانوان صفوی

حرم خانه، همونطور که از اسمش پیداست، جایی بوده برای دفن بانوان خاندان صفوی. شیخ صفی الدین خودش این بنا رو برای همسر و دخترش و همچنین همسر استادش، شیخ زاهد گیلانی ساخت. اینجا یه فضای ساده تره، اما ده قبر تو دل خودش جا داده. گنبد حرم خانه هم تو طول زمان تغییراتی داشته و گنبد فعلی، نتیجه بازسازی های بعدیه.

شهیدگاه: یادبود دلاوران

شهیدگاه، یه محوطه بازه که تو گذشته وسیع تر بوده و به عنوان قبرستان عمومی استفاده میشده. اما بعداً، تو دوران شاه اسماعیل اول، اجساد کشته شدگان جنگ های مهمی مثل جنگ شیروان و چالدران رو اینجا دفن کردن. این مکان، یادبودی از دلاوری ها و از خودگذشتگی های سربازان صفوی برای حفظ خاک ایران محسوب میشه و خودش یه تاریخچه مهم رو تو دلش داره.

هنر و معماری در بقعه شیخ صفی: تلفیق ذوق و معنویت

یکی از چیزایی که بقعه و خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی رو اینقدر خاص می کنه، تلفیق بی نظیر هنر و معماریه. اینجا مثل یه کتاب باز می مونه که هر صفحه اش با یه نوع هنر آراسته شده. از همون لحظه ورود، تا وقتی از مجموعه خارج میشید، چشم هاتون پر از زیبایی میشه.

مهمترین هنرهایی که تو این مجموعه به کار رفته، عبارتند از:

• کاشی کاری: از نوع معرق، هفت رنگ و خشتی که هر کدوم داستان و ظرافت های خاص خودشون رو دارن.
• گچ بری: روی سقف ها و دیوارها، با نقش و نگارهای اسلیمی و خطایی، واقعاً چشم نوازه.
• کتیبه نویسی: با خطوط ثلث و نستعلیق که اسم استادان بزرگی مثل میرعماد و میرقوام الدین رو به یاد میاره و آیات قرآن و اشعار عرفانی رو به زیباترین شکل ممکن به نمایش گذاشته.
• منبت کاری و خاتم کاری: روی صندوق های چوبی و درهای نفیس، اوج ظرافت و هنر ایرانی رو میشه دید.
• نقره کاری، تذهیب، طلاکاری و نقاشی: که به فضاها یه شکوه و جلال خاصی بخشیده.

معماری این مجموعه هم یه جورایی یه درس تاریخ معماری ایرانه. توش میشه ردپای سبک های ایلخانی، تیموری و صفوی رو دید که چطور با هم ترکیب شدن و یه سبک منحصر به فرد رو به وجود آوردن. این بقعه، الگوی خیلی از خانقاه ها و بناهای مذهبی دیگه تو دوره صفویه شد و نشون دهنده اوج ذوق و خلاقیت معماران و هنرمندان ایرانیه.

بقعه شیخ صفی در گذر زمان: چالش ها و حفاظت ها

مثل هر بنای تاریخی دیگه ای، بقعه و خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی هم تو طول قرن ها، روزهای خوب و بد زیادی رو به خودش دیده. از غارت تا بلایای طبیعی، همه این ها رو تجربه کرده.

غارت کتابخانه و سرنوشت تلخ نسخ خطی

یکی از تلخ ترین اتفاقاتی که برای این مجموعه افتاد، تو جریان جنگ های ایران و روسیه در دوره قاجار بود. وقتی اردبیل سقوط کرد، روس ها، نسخ خطی نفیس کتابخانه بقعه شیخ صفی الدین رو به غارت بردن و با خودشون به روسیه بردن. فکرش رو بکنید، یه گنجینه عظیم از علم و ادب فارسی که تو این کتابخانه نگهداری میشد، اینجوری از دست رفت. الان اون نسخ تو موزه سن پترزبورگ نگهداری میشن و جای خالیشون تو اردبیل حسابی حس میشه.

آسیب های طبیعی و انسانی و تلاش برای مرمت

زلزله های زیادی تو این منطقه اتفاق افتاده که به این بنا آسیب زده. جنگ ها و بی توجهی ها هم تو دوره های مختلف، به فرسودگی و تخریب بخش هایی از مجموعه منجر شده. اما خوشبختانه، همیشه آدم هایی بودن که دلشون برای این میراث می سوخته و برای حفظش تلاش کردن. تو سال های اخیر، فعالیت های مرمتی و حفاظتی زیادی برای نگهداری از این بنا انجام شده تا نسل های آینده هم بتونن از دیدن این شاهکار لذت ببرن.

راهنمای بازدید: سفری راحت به اردبیل

اگه دلتون هوای دیدن بقعه و خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی رو کرده و تصمیم گرفتید به اردبیل سفر کنید، چند تا نکته هست که به دردتون می خوره تا یه بازدید راحت و پربار داشته باشید:

آدرس دقیق و دسترسی

بقعه و خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی تو شهر اردبیل، خیابان شیخ صفی، میدان عالی قاپو قرار داره. رسیدن به اینجا خیلی راحته و میتونید با تاکسی یا اتوبوس های شهری که به ایستگاه سرچشمه میرن، خودتون رو به این محل برسونید.

ساعات بازدید و هزینه ورودی

• شش ماه اول سال: از ساعت ۸ صبح تا ۷ عصر
• شش ماه دوم سال: از ساعت ۸ صبح تا ۵ عصر

هزینه ورودی برای اتباع ایرانی حدود ۹,۰۰۰ تومان و برای اتباع خارجی حدود ۱۵۰,۰۰۰ تومان هستش. (این قیمت ها ممکنه تغییر کنه، پس بهتره قبل از سفر چک کنید).

امکانات رفاهی

تو این مجموعه، امکانات رفاهی مثل سرویس بهداشتی و فروشگاه های کوچیک صنایع دستی برای خرید سوغاتی هم وجود داره. پس با خیال راحت میتونید از بازدیدتون لذت ببرید.

جاذبه های اطراف

اگه اومدید اردبیل، حیف نیست فقط بقعه شیخ صفی رو ببینید؟ اطراف اینجا پر از جاهای دیدنیه که میتونید برنامه سفرتون رو باهاشون تکمیل کنید:

• موزه مردم شناسی (فقط ۳۵۰ متر پیاده روی)
• موزه حیات وحش (۴.۴ کیلومتر)
• دریاچه شورابیل (۶.۵ کیلومتر)
• دریاچه نئور (۴۵ کیلومتر)

توصیه هایی برای تجربه بهتر: بهترین زمان برای بازدید، اوایل صبح یا اواخر عصر هست که هم هوا خنک تره و هم خلوت تر. حتماً یه کفش راحت پاتون باشه چون کلی راه برای قدم زدن و دیدن هست. دوربین عکاسی رو هم یادتون نره تا از این همه زیبایی عکس های قشنگ بگیرید.

نتیجه گیری: گنجینه ای برای امروز و فردا

خب، سفرمون به بقعه و خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی، اردبیل، سال ۲۰۱۰ هم به پایان رسید. دیدید که اینجا فقط یه بنای قدیمی نیست، بلکه یه کتابخانه زنده از تاریخ، عرفان، هنر و معماری ایرانه. این مجموعه بی نظیر، نه تنها یه گنجینه ملی برای ما ایرانی هاست، بلکه به عنوان یک میراث بشری، به دنیا تعلق داره و همه باید تو حفظ و معرفی اش کوشا باشیم.

امیدوارم این مقاله، شما رو حسابی ترغیب کرده باشه که از نزدیک برید و این شکوه تاریخی و هنری رو تجربه کنید. باور کنید، دیدن این همه زیبایی و عظمت از نزدیک، یه حس و حال دیگه ای داره که هیچ عکسی نمیتونه منتقلش کنه. پس اگه فرصتی دست داد، حتماً یه سفر به اردبیل داشته باشید و با چشم های خودتون، این نگین عرفان و هنر صفوی رو تماشا کنید. شک ندارم که پشیمون نمیشید و با کوله باری از خاطرات قشنگ و درس های تاریخی برمی گردید.