الگوی گفت‌وگو و تعامل سازنده با جهان چیست؟/ از تجربه‌ها تا فرصت‌ها
امروز (۲۳ تیر) “سالروز ملی گفت‌وگو و تعامل سازنده با جهان” است، روزی که برجام تصویب شد و کشورمان با امید به رفع تحریم‌ها تمامی تعهدات خود را انجام داد اما نتیجه‌ای جز تمدید و افزایش تحریم‌ها با خروج آمریکا از برجام برای ملت ایران نداشت، با این‌حال دولت شهید رئیسی با سیاست خارجی پویا به تعامل سازنده با کشورهای توسعه‌یافته پرداخت و دستاوردهای بین‌المللی افتخارآمیزی را برای کشورمان رقم زد.
به گزارش خبرگزاری دانشجویان ایران(لاکو)، شورای عالی انقلاب فرهنگی در ۲۳ تیرماه سال ۱۳۹۵ این روز را به‌عنوان سالروز گفت‌وگو و تعامل سازنده با جهان مصوب کرد، روزی که وزارت امور خارجه در سال ۱۳۹۴ در وین اتریش معاهده برجام را طی تعاملاتی با اتحادیه اروپا و گروه ۱+۵ (شامل چین، فرانسه، روسیه، پادشاهی متحد بریتانیا، ایالات متحده آمریکا و آلمان) امضاء کرد، این تعاملات در دولت حجت‌الاسلام‌والمسلمین حسن روحانی از توافقنامه موقت ژنو سوئیس در ۳ آذر ۱۳۹۲ آغاز شد.
از ژنو و لوزان سوئیس تا وین اتریش
توافق موقت ژنو بر روی برنامه هسته‌ای ایران که به توافق هسته‌ای ژنو نیز معروف است، توافق‌نامه‌ای ۶ ماهه و قابل‌تمدید پیرامون برنامه هسته‌ای ایران بود که در ۳ آذر ۱۳۹۲(برابر با ۲۴ نوامبر ۲۰۱۳) میان جمهوری اسلامی ایران و گروه ۵+۱ امضا شد. بر اساس این توافقنامه که برای رسیدن به یک راه‌حل جامع بلندمدت و مورد توافق طرفین و با هدف تضمین‌کردن صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای ایران امضا شد، طرفین «به صورت داوطلبانه» متعهد می‌شدند تا اقدامات متقابلی را به عنوان گام اول یک راه‌حل جامع انجام دهند.
بر اساس این توافق، ایران برنامه هسته‌ای خود و غنی‌سازی اورانیوم را محدود کرد و نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی «پروتکل الحاقی» بر تأسیسات خود را «همانند توافقنامه سعدآباد سال ۱۳۸۲» پذیرفت، در عوض طرف مقابل متعهد شد تا بخشی از تحریم‌های وضع‌شده علیه ایران را تعلیق کند و از وضع تحریم‌های جدید اعم از بین‌المللی، چندجانبه و یک‌جانبه خودداری کند، در ادامه این توافقنامه به بیانیه لوزان ختم شد.
بیانیه لوزان شامل خلاصه‌ای از مجموع راه‌حل‌های تفاهم شده برای رسیدن به برنامه جامع اقدام مشترک «برجام» پیرامون برنامه هسته‌ای ایران بود که پس از دو دور مذاکره در بازه زمانی ۲۵ اسفند ۱۳۹۳ تا ۱۳ فروردین ۱۳۹۴، در نهایت ۱۳ فروردین ۱۳۹۴ (برابر با ۳ آوریل ۲۰۱۵) میان ایران و گروه ۱+۵ در لوزان سوئیس منعقد شد، این بیانیه در دانشگاه پلی‌تکنیک فدرال لوزان با حضور محمدجواد ظریف وزیر وقت امور خارجه ایران و فدریکا موگرینی نماینده عالی اتحادیه اروپا در سیاست خارجی و امور امنیتی قرائت شد، مجموعه متضمن این راه‌حل‌ها جنبه حقوقی نداشته و صرفاً راهنمای تنظیم و نگارش برجام را دربر داشت.
در نهایت برنامه جامع اقدام مشترک در راستای توافق بر سر برنامه هسته‌ای ایران در سه‌شنبه ۲۳ تیر ۱۳۹۴(۱۴ ژوئیه ۲۰۱۵) در وین اتریش بین ایران، اتحادیه اروپا و گروه ۱+۵ بسته شد. بر اساس این توافق، ایران متعهد شد تا ذخایر اورانیوم با درصد غنای بالا را پاک‌سازی کرده و اورانیوم را بیش از ۳٫۶۷ درصد غنی‌سازی نکند، حداقل به مدت ۱۵ سال تعداد سانتریفیوژها را به حدود دو سوم کاهش دهد، تأسیسات غنی‌سازی اورانیوم جدید یا رآکتور آب‌سنگین جدیدی را نسازد، فعالیت‌های غنی‌سازی اورانیوم به مدت ۱۰ سال به یک ساختمان که از سانتریفیوژهای نسل اول استفاده می‌کند محدود کند، دیگر تأسیسات نیز طبق پروتکل الحاقی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به سیستم‌های غیرهسته‌ای تبدیل شوند، برای نظارت و تأیید اجرای توافقنامه توسط ایران، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی(IAEA) باید به تمام تأسیسات اتمی ایران دسترسی منظم داشته‌باشد، با این وجود طرف مقابل متعهد شد تا ایران را از تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد، اتحادیه اروپا و تحریم‌های ثانویه ایالات متحده آمریکا خارج کند.
تمدید تحریم ایسا، اولین نقض برجام توسط آمریکا
جمهوری اسلامی ایران بالافاصله پس از امضای برجام تمام تعهدات خود را انجام داد، با این‌حال “ولی‌الله سیف” رئیس‌کل وقت بانک مرکزی سه ماه پس از امضای برجام در مقابل رسانه‌ها به عدم تحقق «تقریبا هیچ» دستاوردی برای کشورمان از قِبَل توافقات مذکور خبر داد. لازم به ذکر است که وی تقریبا نه بلکه دقیقا درست می‌گفت، زیرا که ۱۱ آذر همان سال تمدید ۱۰ ساله تحریم ایسا(ممنوعیت معامله تجاری بیش‌از ۲۰ میلیون دلار با ایران) با اکثریت قاطع در مجلس سنای آمریکا تصویب شد.
حتی رئیس‌جمهور وقت دموکرات آمریکا یعنی باراک اوباما این طرح را وتو نکرد یا مفاد آن را به نفع ایران تغییر نداد، زیرا از یک‌طرف بالای ۶۷ درصد سناتورهای دموکرات موافق تمدید تحریم ایسا بودند، از طرف دیگر طبق قانون تحریمی اینارا مصوب ۲۰۱۵ تمامی انجام تعهدات ایران باید طی گزارشات ۹۰ روزه به سنا ارائه می‌شد و اوباما به تنهایی نمی‌توانست برای رفع تحریم‌های ایران اقدام کند، گرچه اوباما و اکثر سناتورها دموکرات بوده و رئیس جمهور آمریکا می‌توانست نظر آن‌ها را جلب کند اما اقدام مثبتی برای کشورمان صورت نگرفت، بنابراین نه‌تنها تحریمی لغو نشد بلکه تحریم ایسا هم ده ساله تمدید شد.
تحریم جدید کاتسا علیه ایران دوسال پس از برجام
بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ سازمان ملل متحد، طرفین معاهده برجام یعنی اتحادیه اروپا و ۶ کشور اروپایی و از طرف دیگر ایران، باید به مفاد برجام عمل کنند، اما علی‌رغم انجام تعهدات ایران، نه‌تنها هیچ تحریمی علیه کشورمان لغو نشد، بلکه علاوه‌بر تمدید ایسا، شاهد ایجاد تحریم کاتسا علیه کشورمان بودیم، به‌نحوی که ۲ مرداد ۱۳۹۶ قانون مقابله با دشمنان آمریکا از طریق تحریم‌ها علیه ایران، روسیه و کره شمالی در کنگره آمریکا تصویب شد و به امضای ترامپ رسید.
علت اصلی این تحریم‌ها علیه کشورمان، اتهام حمایت از تروریسم و گروه‌های شبه‌نظامی، نقض حقوق بشر و برنامه توسعه موشک‌های بالستیک است که بر اساس آن سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و افراد مرتبط با برنامه موشکی و تسلیحاتی ایران تحریم شدند. لازم به ذکر است که وضع این تحریم‌ها در اوج مبارزه‌ی محور مقاومت با گروه‌های تروریستی به‌ویژه داعش بود و ایالات متحده با تحریم قدرت نظامی ایران به دنبال نابودی بازدارندگی امنیتی ایران در منطقه غرب آسیا بود، بر همین مبنا در آن وضعیت دستگاه سیاست خارجی دولت دوازدهم وظیفه داشت تا در مقابل چنین اقداماتی ایستادگی کند اما اقدامی صورت نگرفت.
در نهایت ترامپ در ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ از برجام خارج شد و در همین راستا تمام امید دولت برای رفع تحریم‌ها از بین رفت، همچنین ساز و کار مالی میان ایران و اروپا به نام اینستکس اسفند ۱۴۰۱ قطع شد و در دولت سیزدهم بر خلاف تعهدات برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ پس از ۸ سال نه‌تنها تمامی تحریم‌ها لغو نشد، بلکه لاکو سال گذشته(۱۴۰۲) بازگشت تمامی تحریم‌ها علیه ایران تثبیت شد.
تعامل سازنده دولت شهید رئیسی با جهان
دولت‌های یازدهم و دوازدهم به‌دلیل توجه یک‌جانبه به برجام و ارتباط با غرب، بسیاری از ظرفیت‌های اقتصادی را معطل گذاشت اما دولت سیزدهم یک دیپلماسی اقتصادی با محوریت ارتباط با کشورهای دوست و بخصوص همسایگان را فعال کرد که ثمرات آن در حال تحقق است. این ارتباط شامل عضویت در پیمان‌های شانگهای و بریکس هم می‌شود، برپایی نمایشگاه ایران اکسپو ۲۰۲۴ و حضور کم‌سابقه ۲۳۰۰ تاجر از ۱۰۳ کشور یکی از نمونه‌های تحقق اهداف دیپلماسی اقتصادی دولت سیزدهم است که با همت بخش خصوصی انجام شد.
ششمین نمایشگاه توانمندی‌های صادراتی ایران که از هشتم تا دوازدهم اردیبهشت ماه سال‌جاری برپا شد، پس از پاسخ موشکی ایران به رژیم صهیونیستی، نشان‌دهنده امنیت بالای سرمایه‌گذاری در کشور بود و شیرینی پیروزی وعده صادق را دوچندان کرد، برآوردها حاکی از آن است که بیش از ۲۳۰۰ نفر از مقامات سیاسی و تجاری از کشورهای اروپایی، بریکس، سازمان همکاری شانگهای، آمریکای لاتین، کشورهای همسایه و کشورهای حوزه اوراسیا و آفریقا برای حضور در این نمایشگاه به ایران سفر کردند، بیش از ۷۰۰ شرکت دانش‌بنیان ایرانی هم حدود ۱۵۰۰ محصول دانش‌بنیان خود را در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دادند.
لازم به ذکر است که “محمد رضوانی‌فر” رئیس کل گمرک ایران و “حسن حمود حسانی” رئیس‌کل گمرک عراق ضمن توافقات جدید گمرکی میان دو کشور، بر تسهیل تجارت تاکید کردند. رئیس کل گمرک ایران با اشاره به این‌که گمرک ایران برای تبادل اطلاعات گمرکی با عراق آمادگی کامل دارد؛ عبور خارجی حدود ۱۷ میلیون تن کالا از مسیر ایران در سال گذشته(۱۴۰۲) در زمینه کامیونی و ریلی و رتبه اول ایران در کارنه‌تیر «سندی گمرکی که برای ترانزیت بین‌المللی کالا در چارچوب کنوانسیون «TIR» در کشور مبدأ صادر می‌شود و تا مقصد نیازی به انجام تشریفات گمرکی مربوط به ترانزیت نخواهد بود» در دنیا را یادآور شد.
همچنین در آخرین سفر شهید رئیسی و هیأت همراه به پاکستان، تفاهم‌نامه‌ای بین دو کشور به منظور افزایش حجم تبادلات کشاورزی به امضا رسیده است. پاکستان بعد از عراق، امارات متحده عربی و روسیه، چهارمین کشور واردکننده محصولات کشاورزی و مواد غذایی از ایران است. مجموع تبادلات تجاری ایران و پاکستان در بخش کشاورزی به یک‌میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار در دولت سیزدهم رسیده است، در حالی‌که این رقم در سال ۱۳۹۹ حدود ۵۵۰ میلیون دلار بود، که فقط در بخش تجارت محصولات کشاورزی بیش از ۱۲۰ درصد رشد را نشان می‌دهد.
گفتنی است، روابط ایران محدود به کشورها و سازمان‌های فوق‌الذکر نیست و کشورهای اروپایی هم کم‌کم به توسعه روابط اقتصادی با ایران در قالب کشور به کشور یا از طریق همکاری‌های بریکس و شانگهای پیوستند، اما آمریکا همچنان به‌دنبال فشار حداکثری اقتصادی به ایران و تضعیف قدرت کشورمان در منطقه غرب آسیا است.
رویکرد سیاست خارجی دولت چهاردهم با احتمال حضور ترامپ
بعد از پایان ریاست‌جمهوری ترامپ و روی کار آمدن جو بایدن، دوباره تلاش‌هایی برای احیای برجام صورت گرفت اما نتیجه‌ای نداشت، در ادامه نیز گفت‌وگوها برای لغو تحریم‌ها به‌صورت غیرمستقیم بین ایران و آمریکا دنبال می‌شد که به دلیل برخی موانع مانند جنگ روسیه و اوکراین و ادعای غرب مبنی‌بر کمک تسلیحاتی ایران به روسیه در جنگ، اغتشاشات داخلی ایران در سال ۱۴۰۱ و در نهایت ۷ اکتبر و جنگ حماس و رژیم صهیونیستی، این گفت‌وگوها تقریبا متوقف شد. حالا در شرایط حاضر و به دنبال شهادت سیدابراهیم رئیسی رئیس‌جمهور سابق کشورمان و برگزاری انتخابات زودهنگام و پیروزی مسعود پزشکیان، این پرسش مطرح است که گفت‌وگوهای تهران و واشنگتن در دولت چهاردهم چه سمت و سویی پیدا خواهد کرد؟
از طرف دیگر اولین مناظره میان بایدن و ترامپ نشان می‌دهد که احتمال حضور ترامپ به‌عنوان رئیس‌جمهور بعدی ایالات متحده آمریکا بالاست، بنابراین احتمال حضور ترامپ در رأس دولت آمریکا و نیز سابقه بدعهدی وی در مذاکره با ایران و عمل به تعهدات نیز مطرح است. در همین راستا برخی از کارشناسان سیاست خارجی نیز معتقدند که راهبرد موثر دولت چهاردهم می‌تواند در ادامه راهبرد دولت شهید رئیسی، ارتباط حداکثری با کشورهای همسایه و تعامل اقتصادی با سازمان‌های منطقه‌ای باشد.
با توجه به مطالب فوق و مقایسه سیاست خارجی سه دولت یازدهم تا سیزدهم نشان می‌دهد که دولت چهاردهم می‌تواند با استفاده از تجربه ناموفق مذاکرات با آمریکا، به تعامل سازنده با سازمان‌های منطقه‌ای بپردازد و با تکیه بر ظرفیت‌های داخلی، از فرصت ارتباط با همسایگان و مسیرهای کریدوری غرب آسیا بهره ببرد. همچنین تقویت روابط دوجانبه با قدرت‌های بزرگی مانند چین و روسیه موجب ارتقاء جایگاه کشورمان در صحنه‌های بین‌المللی شده و بازدارندگی امنیتی و اقتصادی قابل‌توجهی را برایمان فراهم کند، که این تجربیات می‌تواند دولت چهاردهم را در ارتقاء شاخص‌های اقتصادی کشور و توسعه رفاه عمومی کمک کند.
پایان خبر لاکو
